Day: Yanvar 17, 2023

Hər sözün, hər işin var öz dövranı,
Çətin ayırasan yaxşı-yamanı.
Yazıçı ömrünün iki vaxtı var –
Yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı.

Qələmim yoruldu, yolundan azdı,
Dünyanın dərdi çox, sevinci azdı.
Tale acısını alnıma yazdı
Yaşamaq zamanı, yazmaq zamanı.

Həyat çərçivəsi nə yaman darmış,
Uzun illərin də bir sonu varmış.
Yaşamaq zamanı bitmiş, qurtarmış,
Çatmış yaşamaqdan yazmaq zamanı.

ANAR
Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

…Hərdən-birdən “şairlik azarına tutulanda” şeir yazıram… Elə bil şeir hansısa sıxılmış, bir neçə misraya, beytə, bəndə sığdırılmış müxtəlif hisslərin, düşüncələrin əksidir. Bəlkə hər misranı açsan, həll eləsən, daha ətraflı danışmaq istəsən, başqa janrlarda nə isə də alınar. Amma nədirsə, ilin sonu yaxınlaşdıqca izahsız bir şeir ovqatı yaranır. Yenisi yaranmasa da, nə zamansa yazılmış müxtəlif misralar beynimi qurcalayır. Həm öz yazdıqlarım, həm də atamın, anamın və başqa sevdiyim şairlərin…

Zəngin ilin axırında lap əvvələ, dünyanı təzə-təzə öyrənməyə başladığım günlərə, aylara, illərə gedirəm sanki… Balacayam, indidən baxanda lap balaca; gənc, gözəl qadının, anamın əlindən tutub gəzirəm bağın içində, birdən sakitcə çağırıram onu – mənim neçə yaşım var?! – soruşuram. Əynindəki zövqlü geyimi də, üzündəki mehriban ifadə və gözlərindən daşan işıq da indiki kimi yadımdadı. Elə uzun gəzintilərimizdə bir yandan suallarım, o biri tərəfdən də anam dediyi kimi – “qart” uşaq ədalarımla, tələblərimlə yorurdum da onu… Niyal, götür də məni qucağına, axı balaca ayaqlarım yoruldu?! Bunu da mən deyirəmmiş… Anamın mənə həsr elədiyi şeirdəki – “Körpə ayaqların yaman yorulmuş” – misrası bu ərköyünlüyümdən gəlir. Nəslimizdə uzun illər balaca uşaq olmadığından lap çox əzizləyərdilər məni. Bağda cavan qızların – anamın, bibilərimin əlinə balaca oyuncaq kimi düşmüşdüm elə bil. Bir dəfə hətta sözü bir yerə qoyublarmış ki, mən otağa girəndə özlərin elə aparsınlar, sanki məni tanımırlar… Mən də hər zaman bu cavan xanımların – doğmalarımın mehriban, nəvazişli münasibətinə alışmış balaca, “bu kimdi, kimin uşağıdı, hardan gəlib bura?!” – kimi suallarını eşidəndə dodağımı büzmüşəm. “Mənəm də, öz Anarınızam da, tanımırsız məni?!” – deyib ağlamsınmışam… Cavabıma necə ürəkdən gülmələri də, məni bağırlarına basıb könlümü almaları da yadımdadı. Əslində bu yaddaş məsələsini hələ də özüm üçün tam həll etməmişəm; beyin izahsız məntiqlə nələrisə silib atır, nələrisə lap dünən olmuş kimi kino fraqmentinə çevirir xatirimizdə; bəzən elə dünən gördüyüm bir adamın, ən adi məişət əşyasının adını yada salmaqda çətinlik çəkirəm, amma əlli il əvvəl oxuduğum əsərin cümlələri kitabın səhifəsində olduğu kimi gözümün önünə gəlir… Uşaqlıq xatirələrim də belədir. İlin son ayında gecə yarısında uzaq illərin o tayına xəyalən səfərə çıxanda qapqara buz soyuq da kəsir əl-ayağımı… Xalqın soyuq haqqında “qara buz” ifadəsini niyə işlətdiyini də dəqiq anlayıram.

Müharibə yadıma düşür, 1418 gün, dörd il davam edən dünya savaşı. Üç yaşımdan üç ay keçmişdi. Müharibə iyunun 22-də, ilin ən uzun günündə başlamışdı, amma mənim yadımda müharibənin ilk dövrü nə isə qaranlıq və çox soyuq bir dövr kimi qalıb. Yəqin ona görə ki, müharibənin bütün qorxusu ailəmizə payız aylarında atamın cəbhəyə getdiyi vaxtdan daha kəskin duyulmağa başladı. Qış aylarının soyuğunda qoşunlarımızın şəhər-şəhər geri çəkilmələri, atamın yoxluğunun sazağı qarışmışdılar, qaranlıq hissi də tezliklə bütün pəncərələrimizin qara ilə örtülməsi, küçəyə hardansa bir azacıq işıq sızardısa, buna görə cəzalandırılmaq xofu əlavə olunurdu. Küçələrdə zülmət qaranlıq idi. Anamın uzunsov cib fənəri yadımda qalıb. Hərdən məni də özüylə axşamın gec saatlarında radio komitəsinə aparırdı. Amma məni verilişləri canlı səsləndirdiyi üçün, studiyaya girməyə təbii ki, qoymurdurlar. Ora girmək inadımı, şıltaqlığımı yenmək üçün anam məni inandırardı ki, studiyanın içi işıqsızdır, ora qapqaranlıq bir otaqdır.

Qapqara otaqdan çıxan səslər qara boşqab reproduktorlara ötürülürdü, ordan hamıya çatırdı. Həm rus, həm də Azərbaycan dilində xəbərlər verilirdi. Bunu böyüklərin köks ötürmələrindən anlayırdıq – filan yer, filan şəhər də faşistlərin əlinə keçdi. Qara boşqabdan gələn xəbərlər sanki dəhşətli, qorxunc bir zülmət dünyasından gəlirdi, nənəmin danışdığı nağıllardakı zülmət dünyasından, Məlik Məmmədin düşdüyü dərin quyunun dibindən. Kinoxronikalarda xəritə göstərilirdi və bu xəritələrdə qara bir sel kağıza yayılmış mürəkkəb ləkəsi kimi ağ ərazilərin üstünü qarış-qarış tuturdu. Odur ki, qaranlıq, zülmət – müharibə dövründən indiyəcən şüuraltı varlığımda qalıqları yaşayan bir vahimədir. Hərdən anam məni də özüylə evimizin damına qaldırırdı. Yaşadığımız evin sakinləri damda sırayla növbə çəkməli idilər. Nəyin növbəsini çəkirdilər, hələ mənə tam aydın deyil. Əgər təxribatdan qorxurdularsa, belə bir təxribatın qarşısını zərif qadın və üç yaşında uşaq necə ala bilərdi, düşmən təyyarələrinin hücumu nəzərdə tutulurdusa, yenə bu növbələrin nə əhəmiyyəti vardı?!

Bu soyuğun və qaranlıq xatirələrin içində atamın müharibədən qayıtmağı, küçədə durub onun gəlişini gözləməyimiz və məhz mənim onu birinci görməyimin fərəhi gur işıq kimi gözlərimi qamaşdırır, ipisti məlhəm kimi canıma yayılır. İndi atamın müharibədən mənə yazdığı şeirləri də ayrı cür oxuyuram…

Beş yaşımda böyük bacım Fidan, on yaşım olanda Təranə dünyaya gəliblər. Yəqin mənim uşaqlıq “monopoliyam” da elə bununla bitib. Bacılarımla Buzovna bağımızdakı qayğısız uşaqlığımızın min bir oyunları, zarafatları, şıltaqlıqları yaxşı yadımdadı… Yəqin o xatirələrin bəziləri yazılarıma da hopub, onlara da təsir edib. Yaşca Fidandan böyük olduğumdan sui-istifadə edərək: belə geyinmə, elə geyin, ora getmə, bura get – deyə bacımı yersiz incitdiyim məqamlar da yadıma gəlir. Hələ bağda bir axşam işığı yandırarkən elektrikin Fidanı yüngülvarı gizildətməyi və dərhal: Anar di sağ ol, mən öldüm – deyə tam ciddiliklə mənimlə “vidalaşmağı…”

Yaş fərqimiz elə çox olmasa da, bacılarıma övladım kimi baxırdım sanki…  Mən orta məktəbin son sinfində oxuyanda Təranə birinci sinfə daxil olmuşdu. Çox vaxt onu məktəbə mən aparırdım. Bəzən mənim yeyin addımlarımla ayaqlaşa bilməyib geri qalırdı. Olurdu ki, hövsələsizlik edərək onu qucağıma alıb aparırdım. Təxminən on ildən bir az artıq zaman keçəcəkdi və mən elə məktəb illərimdən, daha doğrusu, 7 yaşımda sevib seçdiyim ömür-gün yoldaşım Zemfira ilə birgə ilk balamızı – Turalı böyütməyə başlayacaqdıq. Və mən leysan yağışlı günlərin birində balaca Tural qucağımda sel suyun içiylə Ənvər Məmədxanlının evinə tələsəndə çətinliklə, üst-başımız da, ayaqlarımız da islana-islana getdiyimiz məqamda oğlum gözləmədiyim bir söz deyir: Yuka (uşaqlar Ənvəri belə çağırırdılar) da elə bilir biz kefdəyik… İndi ən müxtəlif vəziyyətlərdə bu replika elə yerinə düşür ki… Hə, bir də Turalın yəqin beş yaşı olardı, ona söz vermişdim ki, səhər Bir may nümayişinə aparacam. Amma gecə gec yatdığımdan səhər yuxuya qalmışdım, heç cür yerimdən durmaq istəmirdim. Turaşa elə hey gəlib məni dümsükləyirdi. – Dur, dur – bir may qurtarır axı…

Tural Rəsul babasının, Nigar nənəsinin ilk nəvəsiydi. Atam ensiklopediyada işləyəndə hər fasilədə nəvəsin yanına gətizdirir, ya da Bulvara gedib orda görüşürdü onunla. Səkkiz il sonra Günel dünyaya gələndə də Nigar Rəfibəylinin yazdığı kimi “Məhəbbətləri bölünmədi”…

Görünür, xarakter elə lap erkən uşaqlıqdan özünü büruzə verir. İki yaş, ya iki yaş yarımındaydı Günel, təzəcə dil açmışdı. Turalla Zemfira məndən danışıb gileylənirmişlər: yaman çox işləyir, dincəlmək nədir bilmir, səhhətinə, yeyib-içməyinə, geyinib-keçinməsinə heç fikir vermir… Bu söhbətə fikir verməmiş kimi dinib-danışmayan Günel birdən dözə bilmir: – Ataşka bir az yaxşıdır – deyir. Bu, qızımın həyatda məni ilk müdafiəsi idi.

1981-ci il ailəmizin ən ağır iliydi. Yüz günün içində atamı və anamı itirmişdik. Təxirə salınması mümkün olmayan bir məcburiyyətlə Şuşada “Üzeyir ömrü” filmini çəkirdim. Hər cümə axşamı Bakıya uçur, ehsanı verir, yenə çəkilişə qayıdırdıq. Mən filmlə məşğul olduğum saatlarda Zemfira Güneli şəhərdə gəzdirir, Cıdır düzünə, Üzeyir bəyin, Natəvanın evlərinə aparırdı, Zemfira o vaxt Mir Möhsün Nəvvabın tədqiqatıyla məşğul idi. Hər dəfə yollarını Nəvvabın evinin yanından salanda Günel: Yenə Nəvvabdan danışacaqsan? – deyə soruşurmuş. Balaca Günel “Üzeyir ömrü” filmində bəstəkarın ailə üzvləri sırasında çəkilib. Bəzən axşam gəzintilərinə mən də qoşulurdum. Məni fikirli görən Günel böyrümə qısılıb: – “Nədi ata, babayla nənə yadına düşdü?” – deyirdi. Doqquz yaşlı qızcığazın bu həssaslığını heç vaxt unutmuram. Yeni il ərəfəsində bu adda-budda işıqlı xatirələr həm də ömür yolunda düzülmüş fənərlər təsiri bağışlayır. Turalın və Günelin uşaqlığını dünənki kimi xatırlayıram. Və yaddaşımda onların da balalarının Rəsulun, Anarın, Dənizin, Sezenin balacalığını valideynlərinin uşaqlığı ilə yanaşı görürəm sanki. Mənim düşüncəmdə onlar yaşıddılar elə bil, uşaqlıqları da yanaşı, birgə keçib.

Yadımdadı günlərin birində balaca Anarı böyük marketlərdən birinə aparıb, nə istəyirsən seç alaq – demişdim. Gözütox adaşım, bəlkə mənə qıymadığı üçün, bəlkə utandığından nəsə götürmək istəməyəndə, onu ürəkləndirməkdən ötrü – mən Turalın atasıyam axı, ona aldırırsan nə istəsən, məndən də çəkinmə – demişdim. Uşağın üzündəki təəccüb yadımdan çıxmır. Sonralar valideynlərinə irad tuturdu – bəs mənə niyə deməmisiz Anar baba Turalın atasıdı?! – deyə. İndi Anar ingiliscə roman yazır, özü bəstələdiyi musiqilərə rep qoşur, mənimlə bərabər imza günündə oxucularla görüşür. Baxıb düşünürəm bu uşaqlar nə tez böyüdülər belə?! 

…Yayda Zuğulbada bağda Əhməd bəy Ağaoğlunun “Mən kiməm” adlı essesini oxuyurdum. Füzulinin və Əhməd bəyin “Mən kiməm” sualıyla rastlaşdığım gündə bu sualı elə tez-tez eşidirdim ki… Bap-balaca, təzə-təzə dil açan bir qızcığazın, Dənizin dilindən. İki yaş dörd aylıq qız nəvəm Dəniz mənə yanaşır və birdən soruşurdu:

– Mən kiməm?

– Sən mənim ceyranımsan – deyirdim, – maralımsan, qəşəngimsən, gözəl-göyçək nəvəmsən – deyirdim.

Dediklərimin mənasını dərk edərək məmnun-məmnun dinləyir və mən onu sınamaq üçün səsimi dəyişmədən, eyni tonda, eyni intonasiyayla:

– Meymunumsan – deyən kimi dərhal:

– Omaz – deyir. “Omaz” – olmaz onun dilində ən qəti, ən ötkəm, təkzibolunmaz  “yox” idi. Yamanca hikkəli qız idi. Anası ona laylay çalır, yatızdırırdı – “laylay dedim yatasan, qızıl gülə batasan”. Heç də yatmaq fikrində olmayan Dəniz başını qaldırıb qeyzlə: – yatmıram, qızıl gülə də batmıram – deyirdi. İndi Dənizin oğlu, mənim ilk nəticəm Murad da eyni cür  xarakter göstərir… Günel nənəsiylə birgə çəkildiyi reklam çarxının rejissoruna irad tutur: bir, iki, üç demə, motor de – biləcəm də çəkilişə başladığını. İşdən bağa gələndə görürəm ki, heç kəs yoxdu, harasa gediblər… Bir azdan gələndə Murada onun yaşına uyğun küskünlüklə – bəs məni qoyub hara getmisən? – deyirəm. Ay Anar baba, guya mən evdə olanda neynirsən ki, elə otağında oturub işləyirsən də – deyə cavab verir. Bir azdan otağıma gəlib ağ vərəqlərdən götürür, öz aləmində əsər yazır. Bakı Kitab Mərkəzinin çap etdiyi “Muradın nağılları”ndan parçaları oxuyanda da yaman tələbkarlıqla qarşılayır… Yer üzündə yeganə çəkindiyi adam Rəsulun qızı Sevincdir. Sevinc gələn kimi onu elə bağrına basır ki, Muradın təslim olmaqdan savayı əlacı qalmır. Amma Sevinc də indiki uşaqların dediyi kimi – yaman özgüvənlidi, əllərin açıb Allaha şükür edir – Ay Allah, nə yaxşı sən bizə Sevuşu verdin! Uşaqlara aid xatirələrimin hər birinin sonunda – düz deyir – ifadəsi gəlir dilimə. Min-min illərdir insanlığın axtardığı bütün həqiqətlər elə uşaqların dilindən səslənir ömrümüz boyu…

Bir vaxt müsahibələrimdən birində – uzun ömrün bir kədərli tərəfi var ki, dostlarını, doğmalarını itirə-itirə gedirsən – demişdim. İndi öz uşaqlığımdan başlayıb ta ki ailəmizin ən balacası Sevincə qədər xatirələrlə keçib getdiyim yol uzun ömrün ən böyük məziyyətini anladır mənə; bu uşaqları tanımaq, onları dinləmək, müşahidə etmək və onlar üçün yaşamaq, yazmaq…

XX əsrin son bədbin şeirini sualla başlamışdım – Kimdir döyən qapmı?! İndi isə “Qobustan”ın Uşaqlar sayı üçün yazdığım essenin sonunda bu sualın ardı kimi arzumu dilə gətirirəm, təki qapılarımızı döyən balalar olsun!

09 dekabr 2022

“Qobustan”ın Uşaqlar Özəl sayı üçün 

Mənbə: https://525.az/

ANAR
Xalq yazıçısı, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri

Son vaxtlar İranda cərəyan edən hadisələr – bir yandan molla rejiminin ölkəmizə qarşı təxribatları, təcavüzkar Ermənistanı açıq şəkildə dəstəkləməsi, o biri tərəfdən bütün ölkəni bürüyən etiraz dalğası, Arazın o tayında yaşayan soydaşlarımızın öz hüquqları uğrunda mübarizəsi 75-76 il bundan əvvəl baş vermiş hadisələri yada saldı.

“Yaşamaq haqqı” kitabında bu olaylara həsr olunmuş səhifələri bir daha oxuculara təqdim edərkən günümüzdə baş verənlərin daha uğurla nəticələnəcəyinə ümid bəsləyirəm.

1945-ci ilin noyabrında Təbriz teatrı “Şiri Xurşud”da 700-ə yaxın nümayəndənin iştirakı ilə Birinci Azərbaycan xalq konqresinin açılışı oldu. Konqresi Səttərxanın qardaşı, qocaman inqilabçı Hacı Əzim xan açdı. Demokrat partiyasının sədri Pişəvəri onunla yanaşı əyləşmişdi. Konqres Milli Məclis – Milli Məşvərət seçilməsi, Azərbaycan muxtariyyəti və Milli hökumət yaradılması haqqında qərar çıxartdı. 6 yanvar 1946-cı ildə Muxtariyyatın bütün idarələrində Azərbaycan dilinin istifadəsi haqqında qərar qəbul olundu:

“Bu gündən Azərbaycan dili Azərbaycanda rəsmi dövlət dilidir”.

12 dekabr 1945-ci il (İran təqvimi ilə Azər ayının 21-di) Azərbaycan xalqının mübarizə tarixinə əbədi daxil oldu. Azərbaycan Milli Məclisinin Birinci toplantısı öz işinə başladı. Baş nazir təyin olunmuş Seyid Cəfər Pişəvəri öz hökumətinin heyətini millət vəkillərinə təqdim etdi. Bu hakimiyyətdə xarici işlər naziri yox idi və bununla da tam müstəqilliyə iddialı olmadıqlarını, İran dövləti çərçivəsində fəaliyyət göstərdiklərini vurğulayırdılar. Amma buna baxmayaraq – himn (sözləri M.M.Etimadın, musiqisi C.Cahangirovun), bayraq, gerb, “Səttərxan”, “Azərbaycan” ordeni, “21 Azər” medalı və başqa dövlət atributları təsdiq olundu.

Mirzə Əli Şəbüstəri Milli Məclisin sədri seçildi. Ali Məhkəmənin sədri Qiyami, prokuror isə Firudin İbrahimi təsdiq olundu.

Pişəvərinin Milli hökuməti qısa müddətdə bir çox mühüm və faydalı işlər gördü.

Fədai dəstələri nizami orduya çevrilərək Şah İsmayıl Xətai qızılbaşlarının şərəfinə qızılbaşlar adlandılar. Yeni pul kəsildi, torpaq islahatına başlandı, qaçmış mülkədarların torpaqları kəndlilərə paylandı. Yollar qaydaya salındı, yetimxanalar açıldı, narkotik maddələr qadağan olundu, məşhur “Qorxulu Tehran” romanından oxuduğumuz fahişəxanalar bağlandı. Təbrizdə yazıçıların və şairlərin, aşıqların, rəssamların cəmiyyətləri yaradıldı. Dram teatrı və Filarmoniya işləməyə başladı, milli orkestr və xor yaradıldı. Təbrizdə, başqa şəhərlərdə və kəndlərdə ana dilində təlim verən yüzlərlə məktəb açıldı.

Təbrizdə ilk dəfə tədris Azərbaycan-türk və fars dilində olan müasir universitet yaradıldı. Bu universitet bu gün də mövcuddur, amma dərslər yalnız fars dilində keçirilir. Hərbi Məktəb və Tibb Texnikumu da Milli Hökumətin dövründə yaradılmış xüsusi təhsil ocaqlarındandır.

Təbrizdə Səttərxan və Bağır xana abidə ucaldıldı. Onlarla qəzet və xeyli sayda kitab ana dilində çap olunmağa başladı.

Hətta Qərb qəzetləri də yazırdılar ki, Pişəvəri hökuməti 50 ildə edilənlərdən daha böyük işlər görür. Pişəvəri qürur hissi ilə – “Azərbaycan Milli Dövləti gerçəkliyə çevrildi”, – deyirdi.

Cənubi Azərbaycan Şimalla yalnız humanitar deyil, iqtisadi planda da bağlanırdı. 10 iyun 1945-ci ildə Stalin İranın şimalında Sovet sənaye müəssisələrinin təşkil olunması haqqında sənəd imzaladı. Neft yataqlarının aşkara çıxarılması üzrə kəşfiyyat işləri Sovet hökumətinin neft sənayesi mütəxəssislərindən keçmiş bakılı N.Baybakova və “Azneft”in rəhbəri Süleyman Vəzirova həvalə olundu. Bu, yaxın zamanda Azərbaycanın iki hissəsinin birləşəcəyindən xəbər verən zəruri amil idi. Londonun və Vaşinqtonun siyasi dairələrində Cənubi Azərbaycanın ya tam müstəqil elan olunmasını, ya da Sovet Azərbaycanı ilə birləşməsini gözləyirdilər.

Düzdü, hər şey Stalinlə razılaşdırılırdı, amma SSRİ rəhbərliyinin digər üzvlərinin ciddi müqavimət göstərməsi ucbatından Bağırov hər hansı bir sanksiya almağa çətinliklə nail olurdu. Moskva artıq hiss edirdi ki, İrandakı hadisələr yavaş-yavaş onun nəzarətindən çıxır və müəyyən mənada müstəqil şəkil alır. Bununla yanaşı, ölkənin Ali rəhbərliyində L.Beriya və A.Mikoyan faktorları ilə də hesablaşmaq lazım idi. Beriyanın Bağırovla dostluq münasibətlərinə baxmayaraq, o, Azərbaycanın Qafqazda inanılmaz dərəcədə güclənməsinə heç vədə sevinməzdi. Mikoyandan isə heç danışmağa dəyməz.

Moskvadan tapşırıq gəldi ki, Milli Məşvərətə seçimləri dayandırmaq lazımdır. Bununla da Cənubi Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda hərəkata ciddi zərbə vurulurdu. Bunu yaxşı anlayan Bağırov böyük risk edərək Stalinə bu qərarla razılaşmadığını bildirdi: “Onlara seçkilər keçirməyə mən icazə vermişəm, xahiş edirəm, icazə verin, parlament seçkiləri yekunlaşsın”.

Bağırov buna nail oldu. Seçkilər keçirildi və o gün Tehranda çıxan “İran nou” qəzeti qara matəm çərçivəsi ilə yayımlandı. İranın o zamankı Baş naziri Hakimi bəyan etdi ki, Tehran nə Azərbaycan hökumətini tanıyır, nə onun parlamentini. Sovet qoşunları ölkədən çıxan kimi hərbi güclə İranın ərazi bütövlüyü bərpa olunacaq.

İran nümayəndəsi S.N.Tağızadə BMT-nin sessiyasında Sovet İttifaqının İranın daxili işlərinə qarışması haqqında məsələ qaldırdı.        

Siyasi vəziyyətin qəlizliyini dərk edən Bağırov öz nümayəndələrini Təbrizə göndərdi: “Tələsmək lazımdı, hər saat qiymətlidir. Ya indi, ya da heç vaxt”.

Həqiqətən, tarix bizim xalqa nadir imkan vermişdi: Şimali və Cənubi Azərbaycanın birləşməsinə sanki bir addım qalırdı. 125-130 il ərzində keçilməz sədd sayılan Araz, birdən-birə üstündən asanlıqla adlamaq mümkün olan kiçik arxa dönürdü.

Pişəvəri sayıq siyasi xadim kimi, həmişə Azərbaycanın muxtariyyətinə İranın ərazi bütövlüyü çərçivəsində baxırdı. Amma əslində o, bu prosesi üç mərhələdə təsəvvür edirdi. Birinci mərhələdə Cənubi Azərbaycan İranın tərkibində muxtariyyət almalı, öz daxili işlərini sərbəst başa  çatdırmalı və öz mənfəətlərini təyin etməli idi. İkinci mərhələdə müstəqilliyini, suverenliyini elan etməli və üçüncü mərhələdə də Şimali Azərbaycanla birləşməli idi.

Azərbaycan xalqının sərbəstlik, müstəqillik və azadlıq, yaşamaq haqqı uğrunda mübarizəsinin bütün mərhələlərində, ana dilinin qorunması, təsdiqi və ana dilinə qayğı önə çəkilib. İran şəraitində bu, böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Həm də o səbəbdən ki, Azərbaycan türkləri yalnız Cənubi Azərbaycan ərazisində yox, İranın digər bölgələrində də kompakt halda yaşayırdılar və Tehran şəhəri əhalisinin demək olar ki, yarısını təşkil edirdilər. Dil bütün İran azəri türklərini birləşdirən faktor ola bilərdi və Sovet Azərbaycanı ilə birlikdə ümumi linqvistik məkan yaradardı.

Qeyd etdiyim kimi, Pişəvəri hakimiyyətinin ilk qərarlarından biri, Azərbaycan dilinin muxtariyyətin bütün idarə və müəssisələrində tətbiq olunması idi. Pişəvəri yazır: “Ana dilinin əsasları anaların südü ilə mənimsənilir, xalqın mənəvi həyatının ocaqlarında şölələnir. Nə qədər analar yaşayır və nə qədər ki, bu ocaqlar yanır, ana dilini dəyişmək və ya məhv etmək mümkün deyil”.

Elə bu ərəfələrdə Məhəmməd Rza şahın məhbuslara verilən işgəncələri izləyərək həzz alan əxlaqsız bacısı şahzadə Əşrəf Pəhləvi Təbrizdə açıq şəkildə “sorğu keçirirmiş”: “Deyin görüm Azərbaycanda türk dilinin kökünü necə kəsmək olar?”

1976-cı ildə Təbrizdə, mitinqdə isə şah özü belə söyləyib: “Azərbaycanın belə iri addımlarla irəliləməsi bizim bütün arzularımıza uyğundur, qəlbimizi iftixar hissilə coşdurur”.

Bu məqamda “əziz Leonid İliçin” “Azərbaycan iri addımlarla irəliləyir” sözlərini necə yada salmayasan.

Ya Azərbaycana qarşı “həddindən artıq ilıq” münasibətinə görə, ya Azərbaycan türkləri ilə ailəvi yaxınlıq naminə, ya da sadəcə qızının yeniyetmə rəfiqəsinin gözəlliyinə məftun olduğundan, Məhəmməd Rza şah üçüncü nigahını Azərbaycan əsilli Fərəh Diba ilə qurur.

Milli ruh yüksəkliyi, əsrlərin gerçəkləşmiş arzuları, öz vətənində özünü müstəqil hiss etməyin iftixarı – bütün bu sevinclər Cənubi Azərbaycanda cəmi bircə il sürdü – Şimalda Demokratik Respublikanın (1918-1920) müstəqil varlığından bir il az.

1946-cı ilin fevralında İranın yeni Baş naziri Əhməd Kavam us Səltənə – “tülkü Əhməd” Stalinlə görüşmək üçün Moskvaya uçur. 16 fevraldan 3 marta qədər, iki həftə sürən bu rəsmi səfərdə hər şey – Stalinlə görüşlər və söhbətlər də, qonağın şərəfinə Kremldə qəbul da, bir-birinin sağlığına tostlar da razılaşdırılmış protokol əsasında keçirilir. Deyirlər ki, hətta Kavam Stalinin əlindən öpüb. Moskva səfərini başa vuranda deyib: “Mən bizim ölkələrimiz arasındakı bütün anlaşılmazlıqların tez bir zamanda həll olunacağı ümidi ilə gedirəm”.

Kavamın bu optimizminə səbəb nə idi? Təxmin edilirdi ki, şah hökuməti Cənubi Azərbaycanın İranın tərkibində muxtariyyəti ilə razılaşacaq, SSRİ ilə xeyirli şərtlərlə neft müqavilələri imzalanacaq və Sovet qoşunu bu ölkədən çıxacaq.

Stalini aldatmaq həm çətin idi, həm asan. Bəs görəsən, Sovet-İran danışıqlarında kim kimi barmağına doladı – “Co dayı” (Stalini Qərbdə belə adlandırırdılar) “Tülkü Əhmədi” yoxsa, “Tülkü Əhməd” “Co dayını”.

Üstündən bir neçə ay keçəndən sonra razılaşmanın yalnız birinci maddəsi – Sovet qoşunlarının İrandan çıxarılması həyata keçirilir. Bu, İngiltərənin və ABŞ-ın tələbi idi. Kavama da elə bu lazım idi. Yerdə qalan şeylər zamanla bağlıydı. Bəzi məlumatlara əsasən, Stalinlə Kavam arasındakı razılaşmada xüsusən Pişəvəriyə aid gizli maddələr var idi.

13 iyun 1946-cı ildə Kavam us-Səltənə özünün siyasi məsələlər üzrə müavini Firuqinin rəhbərliyi altında Pişəvəri ilə danışıqlar aparmaq üçün nümayəndə heyəti göndərir. Danışıqlar nəticəsində hər iki tərəfin güzəştə getdiyi bəyanat imzalanır. Belə görünürdü ki, İran hökuməti Azərbaycanın bir sıra tələblərini qəbul edib. Azərbaycan muxtariyyəti İranın tərkibində tanındı, onun hakimiyyəti isə yerli idarəetmə orqanı kimi qəbul olundu. Razılaşmaya əsasən, orta və ali məktəblərdə tədris həm Azərbaycan, həm də fars dilində keçiriləcəkdi. Maraqlıdır ki, bu sənədə əsasən kürdlər də, aysorlar da və ermənilər də beşinci sinfə qədər öz dillərində dərs keçə bilərdilər. Bu da tarixin müxtəlif mərhələlərində Azərbaycan türklərinin milli  azadlıq hərəkatının xarakterik xüsusiyyətlərindəndir. Səttərxan zamanında, Məşrutə inqilabında da, azərbaycanlılar yalnız özləri üçün yox, həm də İranın digər xalqları üçün hüquq qazanmışdılar.

Tehranın bütün güzəştləri İranı tərk etməkdə olan Sovet ordusunun addım səslərinin sədası imiş. Tezliklə bu addımların əks-sədası batmalı idi. Yerli əhali ilə Cənubi Azərbaycanı tərk edən Sovet qoşunlarının vidalaşma səhnələrini Rəsul Rza “Əsir dost” oçerkində təsirli şəkildə təsvir edib. Təbrizli dostun: Biz yenədəmi görüşəcəyik, sualına, şair inamla cavab verir: mütləq görüşəcəyik. Amma Təbrizə getmək Rəsul Rzaya bir daha qismət olmadı. Onun şeirlərindən birində deyildiyi kimi, Təbrizi o, ancaq yuxularında görürdü.

Müttəfiqlərin qoşunlarının İrandan çıxarılması haqqında SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniya başçıları – Stalin, Ruzvelt (sonra Trumen), Çörçill Tehranda, Yaltada və Potstamda razılığa gəlmişdilər.

Sovet İttifaqının dünya müharibəsi dövründə Qərb müttəfiqləri ilə qarşıdurması müharibədən sonra da müxtəlif illərdə kəskin siyasi və hərbi böhran xarakteri alırdı (Koreyada, Berlində, Vyetnamda, Kubada). İlk dəfə bu qarşıdurma Cənubi Azərbaycan məsələsində özünü büruzə verdi.

Martın 4-də SSRİ-nin Cənubi Azərbaycan siyasətini ABŞ Prezidenti Trumen və dövlət katibi C.Birns müzakirə edirlər. Ertəsi gün – 5 martda Fultonda Trumenin iştirakı ilə Uinston Çörçill çıxış edir. “Soyuq müharibənin” məhz Çerçillin Fulton nitqi ilə başlandığı hesab edilir. Çörçill Sovet İttifaqının təcavüzkar niyyətlərinin yaratdığı təhlükə haqqında Qərbə xəbərdarlıq edir və heç nədə güzəştə getməməyə çağırır.

Stalin öz növbəsində qoşunların İrandan çıxarılması məsələsində ABŞ və İngiltərəyə güzəştə getmir, halbuki bu məsələ sazişlərdə nəzərdən keçirilmişdi, Ali görüşlərdə razılaşdırılmışdı. SSRİ-nin öz qoşunlarını çıxarmaq fikrində olmadığını C.Birns Prezidentə xəbər verir, Trumen öz gündəliyində yazır: “Mən Stalinin nazı ilə oynamaqdan yoruldum”.

O, Birnsə göstəriş verir: “Marşal Stalinə çatdırın ki, mən onu sözünün ağası bilirəm. Əks halda biz cavab tədbirləri görəcəyik”.

ABŞ prezidenti hansı addımları atmağa hazırlaşırdı? C.Birns məsləhət gördü ki, “Azərbaycan məsələsi”ni BMT-nin müzakirəsinə çıxartsınlar. Amma Stalin üçün BMT-nin hər hansı bir qətnaməsi əhəmiyyət daşımırdı. Və ABŞ başa düşürdü ki, SSRİ-yə təsir göstərmək üçün kifayət qədər güclü deyil. Stalini sıxışdırmaq üçün yeganə vasitə – atom şantajı idi. ABŞ iki yapon şəhərini məhv etməklə atom bombasını sınaqdan çıxarmışdı artıq. Onda Sovet İttifaqının belə bombası yox idi, bu səbəbdən də ABŞ-la eyni səviyyədə danışa bilməzdi. Məsləhətçiləri Trumenə təklif etdilər: Vaşinqtondakı Sovet səfirini çağırıb demək lazımdır ki, əgər Sovet qoşunları İrandan çıxarılmasa, ABŞ SSRİ-yə nüvə zərbəsi endirəcək.

Şantaj öz təsirini göstərdi. Stalinin qoşunların çıxarılmasına razılıq verməsi hətta Moskvada və Tehranda işləyən Amerika diplomatlarını da təəccübləndirdi. O isə sadəcə qorxmuşdu. Görünür, Beriya ilə Mikoyanın da xəlvəti “məsləhətləri” rol oynamışdı: hansısa Azərbaycandan ötrü öz ölkəsini təhlükə qarşısında qoymağa – risk etməyə dəyərmi?

Qoşunların çıxarılması barədə qərar qəbul olundu və Pişəvəri buna kəskin etirazını bildirdi: “Kavam Sizi aldadır. Əgər Siz Kavamın hakimiyyətinə güzəştə gedirsinizsə, deməli, biz öz məqsədimizdən, prinsiplərimizdən və nəhayət, İranda nəyə nail olmuşuqsa, hamısından əl çəkirik.

…İndi artıq mən Sizə qətiyyən inanmıram. Təkrar edirəm: mən daha Sizə inanmıram”.

Bağırov Cənubi Azərbaycan məsələsi ilə bağlı yenidən Stalinə müraciət edir: “Martın 28-də biz Sovet Culfasında İran Azərbaycanı Milli hökumətinin rəhbərləri – Pişəvəri, Şəbüstəri və doktor Cavidlə görüşdük.

…Onlar Kavama inanmırlar, gözəl bilirlər ki, o, bütün vədlərini, hətta Azərbaycan xalqının hüquqları haqqında yazılı razılaşmaları da, İran konstitusiyasına əsaslanaraq tədricən ləğv edəcək, xalqın hüquqlarını yox, mürtəce rejimi qoruyacaq. Bunları nəzərə alan Pişəvəri, Şəbüstəri və Cavid bizim qoşunların geri çəkilməsiylə, heç olmasa, Şimali İranın digər əyalətlərindəki tərəqqipərvər demokratik qüvvələrlə mürtəce Tehrana qarşı mübarizə aparmaqdan ötrü əlaqəyə girmələrinə izn verməyinizi xahiş edirlər.

Onlar hesab edirlər ki, Azərbaycan xalqının ən azı minimum hüquqlarını qoruması üçün yeganə real sığorta Sovet İttifaqının vasitəçiliyidir”.

29 mart 1946-cı il tarixli bu məktubu Bağırovla yanaşı, Bakı hərbi dairəsinin komandanı, general İ.İ.Maslennikov da imzalayıb.

Ola bilsin ki, Kavam və Stalin arasındakı razılaşmada, Pişəvəriyə aid gizli və ya şifahi maddələr var imiş. Çünki bu saziş imzalanandan dörd gün sonra “Pravda”  qəzetində SİTA-nın Pişəvərinin hökumət vəzifəsindən (daha doğrusu, nazirlər şurasının sədri vəzifəsindən) azad olunması xahişini ifadə edən məlumatı dərc edilib. “Onun xahişini yerinə yetirən əncümən (Sovet) irticaya qarşı mübarizəsinə və demokratiyanın təntənəsindəki roluna görə ona təşəkkürünü bildirib. Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Partiyasının lideri olaraq qalır”.

Bu nə deməkdir? Pişəvərini fəal siyasi fəaliyyətdən uzaqlaşdırmaq? Yoxsa artıq məhvi labüd hökumətin rəhbərliyindən azad etmək? Yaxud bu, əslində də, Kavamla Stalinin razılaşmasına etiraz əlaməti olaraq Pişəvərinin öz təşəbbüsü, öz qərarı idi?

1946-cı ilin iyul ayında Cənubi Azərbaycanın milli hökuməti buraxıldı.

Dünya müharibəsi başlananda hitlerçilərlə xoşallanan, sonra Stalinə quyruq bulayan Kavam Sovet qoşunları İranı tərk edəndən sonra Qərbə üz tutdu. Kimə qulluq etmək ondan ötrü mühüm deyildi, o, yalnız İranın hakim millətçilik iddialarına xidmət edirdi. O, İranın qüdrətinə və bütövlüyünə başlıca əngəl Azərbaycanı hesab edirdi və elə ona görə də bütün varlığı ilə türklərə nifrət bəsləyirdi. O, Səttərxanın Məşrutə inqilabının əzilməsinin və Xiyabaninin Azadstan hökumətinin məhv edilməsinin ən fəal iştirakçısı olmuşdu. Və indi onun üçün Pişəvəri ilə birlikdə Azərbaycan muxtariyyətini cəzalandırmaq zamanı çatmışdı.

9 dekabrda – 12 dekabra (21 Azərdə), müqəddəs bayrama üç gün qalmış – Kavam öz həqiqi məqsədini açıqladı: Nəyin bahasına olur olsun, İranın ərazi bütövlüyünü və Mərkəzi hökumətin hakimiyyətini bərpa etmək.

Pişəvəri bu zaman Bakıda idi, Bağırovu məlumatlandırdı, o da Stalinlə danışdı və məlum oldu ki, “böyük sülh keşikçisi” növbəti dəfə Böyük geosiyasi strategiya naminə Azərbaycanın maraqlarına etinasızlıq göstərib.

Bağırov Cənubi Azərbaycan məsələsi ilə bağlı Stalinə sonuncu dəfə müraciət edir: “Təbrizdən alınmış məlumatı çatdırıram. 4 oktyabrda İran qoşunları Zəncan rayonundan Miyanəyə doğru hərəkətə başlayıblar. Azərbaycanlıların ön hərbi hissələri ilə İran qoşunu arasında bir neçə saat sürən döyüş baş verib. Azərbaycanlıların Miyanə dəstəsinin komandiri Danisian (general Qulam Yəhya – A.) Pişəvərinin adına teleqram göndərərək pulemyotlu tankları və ixtisaslı zabitləri təcili köməyə göndərməsini xahiş edir.

Pişəvəri İran qoşunlarının Azərbaycana hücumunun başlaması haqqında əhaliyə radio ilə xəbər verib. Azərbaycan Demokrat Partiyasının rəhbərliyi yenə kömək üçün heç olmasa minimal miqdarda yardım xahiş edir: 16 top, 5 min tüfəng, tank əleyhinə müvafiq mərmiləri və patronları ilə birlikdə 29 tank əleyhinə tüfəng.

M.C.Bağırov. 5 dekabr 1946″.

Cavabında Stalin Bağırova zəng vurub deyir: “Mən 5 milyon azərbaycanlıdan ötrü Üçüncü Dünya müharibəsinə başlaya bilmərəm”.

Şahidlərin dediyinə görə, Bağırov bu telefon söhbətindən sonra hönkür-hönkür ağlayırmış.

…Stalinin qoşunları İrandan çıxarmaq barədə göstərişi Cənubi Azərbaycan rəhbərlərinə çatdırılmışdı: “Kavam Baş nazir kimi İranın istənilən yerinə, o cümlədən, Azərbaycana ordu göndərmək hüququna malikdir. Buna görə də, silahlı müqavimət məqsədəuyğun, lazımlı və faydalı sayılmır. Elan edin ki, Siz seçkilər zamanı nizam-intizamı təmin etmək məqsədilə Azərbaycana hökumət güclərinin göndərilməsinə qarşı deyilsiniz”.

Bu qərarla razılaşmayan Pişəvəri Azərbaycan Demokrat Partiyasının sədri vəzifəsindən istefa verir və Təbrizi tərk edir.

10 dekabrda Azərbaycan Demokrat Partiyası MK radio ilə Təbriz xalqına müraciət edir:

“Əziz həmvətənlər! Azərbaycan heç zaman İranın qalan hissəsindən ayrılmaq istəməyib. Biz heç zaman hökumət qoşunlarının Azərbaycana girməsinə mane olmamışıq. Azərbaycanın qapıları Baş nazir Kavamın əmri ilə buraya gələn hökumət qoşunlarının üzünə açıqdır. Amma biz istəyirik ki, Azərbaycanda seçkilər baş tutsun və qısa bir zamanda sona çatsın. Yaşasın müstəqil İran!”

Əslində tarix təkrar olunur. 1920-ci ilin aprelində Şimali Azərbaycanda nələr olmuşdusa, Cənubi Azərbaycanda 12 dekabr 1946-cı ildə baş verən hadisələr onun güzgüdəki kimi əksidir. Şimalda heç olmasa xalqa az qala iki il azad yaşamağa aman vermişdilər. Cənubda isə “ağaların” səbri bir ildən sonra tükəndi. Tehran orduları Təbrizə xain hikkəylə məhz 21 Azərdə (12 dekabrda), xalqın bir il qabaq müstəqilliyini bayram etdiyi gündə daxil oldu. 20-ci ildə bolşeviklər Şimali Azərbaycanda necə qudurğanlıq edirdilərsə, indi də Cənubda xalqa qarşı eləcə amansızcasına davranırdılar və çox təəssüflər olsun ki, bu qatillərin arasında azərbaycanlılar da var idi. Milli hökumət zamanı, arabaya yüklənmiş ot tayasının içində aradan çıxan mülkədar Zülfüqari (Azərbaycan türkü) Təbrizə iki min nəfərlik qoşunla qayıdaraq qarşısına çıxanı qətlə yetirirdi, evləri bir-bir yandırırdı. Şah qoşunları Miyanəyə daxil olanda 53 adamı edam etdilər, Urmiyada (Rezayedə) 30, Mərənddə isə 90 adam edam olundu. Təbrizdə qan su yerinə axırdı, Azərbaycan silahlı qüvvələrində xidmət etmiş fars zabitlərini də edam edirdilər.

Bir həftə ərzində 3000 nəfər öldürüldü, 11000 adam məhkum olundu, onların 8000-i İranın cənubuna sürgün edirdi. Təbii ki, baş tutmayan seçkiləri Tehran qoşunları belə “müşahidə” etdilər.

Çoxları edamdan əvvəl “Yaşasın Azərbaycan Demokratik Partiyası!” deyə qışqırır, himni və Səttərxana həsr olunmuş vətənpərvər şeirlər oxuyurdular. Onları tikə-tikə doğrayırdılar və qalıqlarını da şəhərin küçələri ilə gəzdirirdilər. Təbrizdə milli ordunun cavan leytenantı öz həyətində mühasirədə qalanda, ələ keçməsin deyə arvadını, azyaşlı uşağını öldürəndən sonra bir neçə düşməni də güllələdi, sonuncu gülləni isə öz başına çaxdı. Milli ordunun beş döyüşçüsü Təbrizdə Ərk qalasının zirvəsinə qalxaraq, üç gün düşmən qoşunlarını atəşə tutaraq duruş gətirdilər, patronları tükənəndən sonra isə “Yaşasın Azad Azərbaycan!” deyə özlərini qalanın zirvəsindən atdılar.

Muxtariyyətin prokuroru Firudin İbrahimi cənubda azadlıq hərəkatının ən işıqlı və parlaq fiqurlarından biri idi. 28 yaşında muxtariyyətin prokuroru təyin edilən İbrahimi oğrulara və quldurlara, rüşvətxorlara və terrorçulara qarşı amansız mübarizə aparırdı. O da bu günlərdə dörd yoldaşı ilə birlikdə Demokratik Partiya MK-nin binasını qorudu, sonra ələ keçdi və asıldı. Edamdan qabaq onu sorğu-suala tuturlar: Sən hansı hökumət  qanunları ilə insanlara iş kəsirdin? – Azərbaycan hökumətinin, – deyə Firudin cavab verir, – mənim milli hökumətimin qanunları ilə.

Stalin Cənubi Azərbaycan məsələsində geri çəkildiyinə və acizlik göstərdiyinə görə özünə haqq qazandırmağa çalışaraq Pişəvəriyə məktub yazır. Bu məktubda o, adəti üzrə şəxsən öz günahlarını başqalarının üstünə atır. Məktubdan görünür ki, Stalin hələ də Pişəvərini Cənubi Azərbaycanın lideri sayır və eyni zamanda onun “səhvlərindən” çəkindirmək istəyir. 8 may 1946-cı ilin bu məktubu ilk dəfə yalnız 1996-cı ildə İsveçdə nəşr olunan “Araz” jurnalında işıq üzü görüb. Stalin bu məktubda Pişəvərinin başına ağıl qoyur, ona inqilabın nəzəriyyəsindən və Lenin taktikasından dərs deyir. Və dərhal da mətləbə keçir: “Mənə elə gəlir ki, Siz beynəlxalq nöqteyi-nəzərdən, İrandakı vəziyyəti düzgün qiymətləndirmirsiniz”. Stalin məktubunda Leninin nəzəri tezislərinə əsaslanaraq, qeyd edir ki, İranda 1905, ya da 1917-ci illərdə Rusiyadakı kimi inqilabi vəziyyət yox idi.

Əlbəttə, böyük nəzəriyyəçi haqlı deyildi. Əvvəla hələ 1905-1908-ci illərdə İranda inqilabi vəziyyət var idi və o, rus kazakları tərəfindən əzilmişdi, ikincisi, bəyəm hər ölkə başqa bir dövlətin, indiki halda Rusiyanın spesifik xüsusiyyətlərini təkrar etməlidir?

Stalin məktubunda Pişəvərinin səhvlərini maddə-maddə sadalayır. Bu, faktiki olaraq Pişəvərini günahlandırmaq və özünə haqq qazandırmaq üçün idi. Görünür, bu məktub da Azərbaycan liderinin gələcək taleyində rol oynayıb.

Pişəvərinin həlak olduğu avtomobil qəzasının çekistlər tərəfindən təşkil edilməsi tamamilə ağlabatandır və əgər Bağırovun, məhkəmə prosesində etiraf etdiyi kimi, bu aksiyada əli yoxdursa, onda belə bir sui-qəsdin Stalinin sanksiyası olmadan həyata keçirilməsinə inanmaq çətindi.

O dəhşətli gündən əvvəl Pişəvəri həkiminə özünə qarşı sui-qəsd hazırlanmasından şübhələndiyini deyib. – Moskvaya gedin, – deyə həkim məsləhət görür.

– Sui-qəsdi hazırlayan elə Moskvadır da, – deyə Pişəvəri kədərlə cavab verir.

Rəsul RZA

ƏRK QALASI

Təbriz – gözəl şəhər!

Vuruşdular:

son gülləyə;

son süngüyə,

son qundağa qədər.

Vuruşdular:

hər şey qırmızı geydi

daşdan torpağa qədər.

Vuruşdular:

alt dodaqdan

üst dodağa qalxa bilməyən

səsə qədər.

Vuruşdular:

onlardan yeddi dəfə – yetmiş qat

artıq olan,

süngüləri narın daraq dişi kimi

sıx olan düşmənlə.

Yaralılar ufuldamadı.

Can verənlər inləmədi.

Susuzlar yandım demədi.

Öpdü qurumuş dodaqları

qan hopmuş torpağı.

Yaralarına basdılar

qan rəngli bayrağı.

Nə düşmən onlardan

bir aman sözü ala bildi,

nə bu ölümü yağı duydu,

nə qala bildi.

Söykənib qala divarına

öldülər ayaq üstə;

çiyin-çiyinə.

Ulduzlar şahid oldu,

bir sırada dayanmış

ölülərin qabağından,

yüz yerə bölünmüş dirilərin

çəkildiyinə.

Öldülər ayaqlarının altında

Vətən torpağı.

Başlarının üstündə

Vətən ulduzları.

Könüldən könülə keçdi

ümidləri, arzuları.

Gecə ağır-ağır keçdi

cənazələrin üstündən;

Keçdi, getdi yolu səhərə.

Günəş şəfəqdən bir örtük çəkdi

torpağı qoruyub, torpaqda dincələn

cənazələrə.

1958

Mənbə: https://525.az/