Month: Fevral 2023

Dil məsələsi hər daim gündəmə çevrilməyi bacarır. Ələlxüsus da Azərbaycan dili.

Qeyd edək ki, son günlərdə ölkəmizdə böyük-kiçik arasında ən çox müzakirə olunan mövzu Azərbaycan dili məsələsi olub. Bu yaxşı haldırmı?

Fikrimcə bu müzakirələrin mənfi və müsbət tərəfləri mövcuddur.

1. Mənfi tərəfi odur ki, məsələni gündəmdə saxlayan əksər insanları dilimizin inkişafı düşündürmür. Onlar sadəcə bu məsələyə kortəbii reaksiyalar verərək, konformist düşüncə sərgiləyirlər. Onları dildən çox, dil barədə öz düşüncələrinin müdafiəsi maraqlandırır. Sanki bir növü, əgər belə adlandırmaq düzgün olarsa, “haqlı olmağa ehtiyac” sindromu yaşayırlar. Bu məsələ də onların haqlılığı üçün münbit şərait yaradır.

Gəlin açıq danışaq, dilimizin inkişafını dəstəkləyən auditoriya bu gün Azərbaycan dilində mütaliə edirmi? Onların kitab rəfində (təbii əgər belə bir rəfləri varsa) Azərbaycan dilində kitabların sayı nə qədərdir?

Yox hirslənmə, əziz oxucu… Nə çoxdur kitab rəfindəki kitabları oboy rənginə uyğun içi ilə maraqlanmadan alanlar… Dilin inkişafı, bu dili düzgün öyrənməkdən, bu dildə danışmaqdan, yazmaqdan, mütaliədən keçir. Dünya dillərinə nəzər salsaq hər bir dildə alınmalar mövcuddur. Dilçilər daha çox bu tipli sözləri ya özünküləşdirməyə, ya da söz yaradıcılığına müraciət edərək, yeni sözlərlə əvəzləməyə (gülməli görünmədən, dilin etnik-tarixi kökünə sadiq qalaraq) çalışırlar.

Dil öyrənmək, onun təbliği məsələsi çox vacibdir. Ancaq o vaxt bu vacib məqam öz məramını qoruya bilər ki, sənin öz dilinə zərbə vurmasın. Bu gün gündəmdə olmalı əsas problemlərdən biri, düşünürəm ki, dilimizin alınma sözlər hesabına “modernləşdirilmə” məsələsidir. Bu modernləşmədə diqqətli olmaq vacibdir, fikrimcə bu da, modern Şeyx Nəsrullah sindromudur.

Dilin ən gözəl müdafiəsi, qorunması, inkişafı bu dildə danışmaqla həyata keçir.

“İngilis dilini istifadə etməsək unuduruq”, “rus dilində danışmasan öyrənə bilməzsən” məntiqi ilə daim çıxış edən və öz dilində pəltək ədası ilə danışanlara (öz dilini hardasa unudanlara) nəzər salaq. Onlar bu gün, Bakıda hər yerdədirlər.

Keçən dəfə bir hadisənin şahidi oldum, kitab mağazasında bir uşağı salamlamaq üçün “salam, balaca” dedim, reaksiya vermədi.

“Bəlkə də, uşaq lal-kardır” düşüncəsi külək kimi beynimdən keçmişdi ki, uşağın atasının səsi beynimin divarlarını lərzəyə saldı. “Hello” deyin, cavab verəcək. O doğulandan evdəki bütün Azərbaycan dilli kanalları bağlamışam. Ancaq ingilis dilindəki verilişləri, cizgi filmləri izləyir.

Bunun adı inkişafdırmı, yoxsa fəlakət? İngilis bunu öz övladına edərdimi? Yaxud Nigeryalı? Uşaqlar üçün körpəlikdən beyinlərinə həkk olunan mənzərələr, yaddaşlarında qalan sözlər çoх önəmlidir. Uşağa nələri təbliğ etsən, o da əvəzində bunu qaytaracaq. Necə deyiblər: “Nə tökərsən aşına, o da çıxar qaşığına”.


Və nəhayət əsas məsələ mütaliəyə gəldikdə isə görürük ki, kitab mağazalarının satış qrafikləri daha çox xarici dildə olan kitabların, yaxud tərcümə ədəbiyyatının satışını
göstərir. Məsələ belədirsə, onda biz son vaxtlar nəyi müdafiə edirdik?

Ancaq təəssüf ki, zaman dəyişilib. Xüsusilə gənclər dünya ədəbiyyatına bələd olmağa daha çox üstünlük verməyə başlayıblar. Kafkadan, Markezdən, Coysdan danışmaqdan yorulmayan mühitimiz öz doğma ədəbiyyatına ögey münasibət bəsləyir. Tənqidçilərimiz, yazarlarımız tənqid edəndə də, tərif deyəndə də xarici müəlliflərdən sitat gətirirlər. Borxes deyib ki…

Əvvəlcə, evin içi, sonra çölü fikrinə sadiq qalaraq demək istəyirəm ki, öz dilini, öz ədəbiyyatını bilməyən bir gənclik ölkəmizin gələcəyi üçün hansı xidmətləri göstərə bilər? Axı biz vətənimiz üçün övlad yetişdiririk. Azərbaycan oxucusu da Azərbaycan yazarına, doğma ədəbiyyatına şans verməlidir… Əlbəttə ki, xarici dildə mütaliə etmək, oxumaq, yazmaq dünyaya inteqrasiya baxımından çox vacibdir. Ancaq dediyimiz kimi… bu “öncə evin içi, sonra çölü”.

Yazını müsbət cümlələrlə bitirmək arzusunda olduğum (2. Məsələnin müsbət tərəfi) üçün son zamanlar yaranan bu birliyin düşünürəm ki, yeni bir dalğası olacaq. Bizlər də buna dilimizi qoruyaq şüarı ilə dəstək verəcəyik. Dilimiz heç bir dillə müqayisə etmədən, komplekslərdən, sindromlardan azad olaraq, onun sırf Azərbaycan xalqının varlığını simvolizə etdiyi, qoruduğu üçün daha yüksək səslə sevəcəyik.

Mənbə: https://kulis.az/

Xulio Kortasarın “Xana-xana oyunu” romanında hadisələr 1950-ci illərdə cərəyan edir. Qırx yaşlı argentinalı Horasio Oliveyra avarçılıqla məşğuldur, müəyyən bir məşğuliyyəti yoxdur. Dostları ilə (onlar özlərini “İlanlar klubu” adlandırırlar) axşamlarını elmi, fəlsəfi mövzularda mübahisələrlə keçirir. Oliveyra Buenos-Ayresdə yaşayan zəngin qohumlarının göndərdiyi pulun hesabına Parisdə yaşayır. Oliveyra xudbin, eqoist, özünəqapanan, melanxolik, daşürəkli bir insandır. Dostlarının və yaxınlarının əzabları onu qıcıqlandırır, soyuqqanlılığı ucbatından sevdiyi qadını itirir, tənha qalır, səfillərlə tanış olur. Bu tanışlıq onu polis şöbəsinə, sürgün həyatına kimi aparır. Öz vətəninə sürgün olunan Oliveyra sürgündən qayıtdıqdan sonra intihar hissinə qapılır. Romanın finalı açıq qalır. Oliveyranın taleyini müəyyən etməyi müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır.

Əsərdə şüur axını var. Kitabın vərəqlərinin bir qisminin sonu yarımçıq tamamlanır. Digər səhifə yeni süjetə keçir. Bu, müəllifin üslubudur. Biz şüur selini kontrol edə bilmərik. Yazıçı şüur selini qələmə alaraq, onu fiksasiya etməyə çalışır. Görünən həyat yox, təsvir olunan həyat. Olduğu kimi yox, tamamilə qeyri-adi həyat. Bu, sürrealizmdən irəli gəlir. Oliveyra həyatı düzgün qavraya bilmir, həyatda gərək iştirak edəsən, müşahidəçi yox, həyatın bilavasitə iştirakçısı olasan. Oliveyra zəngin obrazdır. Bu cür obraz natamam qalır. Bir var, inkişaf etməyib, bir var inkişaf edib, bir də var inkişaf etməkdədir. Oliveyra inkişaf etməkdə olan obrazdır, insandır.

Oliveyranın adı “zeytun” sözündən gəlir. Bəs bunun kökü hara gedib çıxır? İsa Məsih edam olunan gecə Hefsiman (Zeytun) bağında nahardan sonra yatır. İuda artıq onu satıb. İsa Məsihi həbs edirlər və edam olunur. Edam olunmamışdan qabaq, sonuncu şam yeməyində (“Gizli nahar”da) İsa Məsih qəmgin oturur. Pyotr (adının mənası “daş”) ondan soruşur ki, niyə qəmginsən? O, deyir ki, bu gün səhərə qədər 3 dəfə xoruz banlamamış sizin biriniz məni artıq satıb, biriniz də məndən 3 dəfə imtina edəcəksiniz. Pyotr çox təəccüblənir ki, səni kim satar, səndən kim imtina edər? İuda da İsa Məsihlə yanaşı oturub, başı aşağıdır, 30 sikkəyə onu satıb. İsa Məsihdən 3 dəfə imtina edən də Pyotr olur. O, Pyotra deyir ki, sən daşsan (petrologiya-daş haqqında elm). Həmin daş üzərində məbədimi quracam, o məbəddə sən başçı olacaqsan. Sən yerdə nə bağlasan, səmada da o bağlanacaq. İlk Papa 1-ci keşiş Pyotr olur və Romada onun kilsəsi tikilir.

Əsərdə postmodernizmin bir sıra xüsusiyyətləri var:

1. Termin sıxlığı. Məsələn, kleptomaniya. (“oğurluq” xəstəliyi) Ola bilsin, hansısa qəhrəman bu xəstəlikdən əziyyət çəkir.

2. Şəxs adlarının çoxluğu-rəssamlar, yazarlar. Müəllifin müxtəlif adları çəkməkdə məqsədi odur ki, dünya o qədər darlaşıb, o qədər uzaq görünənlər yaxınlaşıb ki, birinə dəysən, o biri əziyyət çəkəcək. Bir tələbə danışır ki, İsa Məsihdən, onun çarmıxa çəkilməsindən, İudanın satqınlığından danışanda qadınlar ağlamağa başlayır. Halbuki, İsa Məsihin iztirabları 2 min il bundan qabaq olub. Qadınların ağlamağının səbəbi o idi ki, 2 min il bundan əvvəl baş verən hadisə bu qadınların da həyatının bir parçası olub. Keçmişlə gələcək bir-birinə zəncirvari bağlıdır. Tələbə də zəncirin əvvəlindən başlayır.

3. Əsərdə bələdçi-cədvəlin verilməsi, labirint. Postmodernizmdə labirint anlayışı var. Labirint “yolu gizlətmək” deməkdir, düz xətlə versən, səni mütləq gəlib tapacaqlar. Labirinti müəllif ona görə verir ki, gizli-gizli, müəmmalı yaxınlaşma yaradır ki, əsərin gizli mənasını duya bilək. “Xana-xana” oyununun özü labirintdir. Tabaşirlə 1-dən 100-ə kimi çəkirsən, daşı atırsan, birini keçdin, ikisini, üçünü….keçdin, ona kimi keçməlisən. Keçdiyin yolu yenidən qayıtmalısan. Mətni elə oxumaq lazımdır, pillələri keçə-keçə. Oliveyra da o “oyun” u oynayır, amma pillələri sona qədər keçə bilmir.

4. Xaos. Çoxumuz bu xaosun içində özümüzü tabaşir tozunun hissəciyi kimi hiss edirik. Həyatın özü elə bir xaosdan ibarətdir.

5. Pastij. Sitatların verilməsi.

6. Oyun. Həyat bir oyundur, sən də həyatınla “xana-xana” oynayırsan, sən həyatda qarşına çıxan maneələri fəth edirsən, addım-addım fəth edirsən. Biz həyatı yaşayırıq, o oyundakı kimi geri qayıdırıq. Hər bir hadisə dairəvi formadadır. Sən ona cəhd edirsən, keçirsən, yenə addımladığın yerə qayıdırsan.

Sonra yenidən ayrı bir məqsəd üçün cəhd edirsən. Sənin həyatında görürsən ki, yenə boşluq var, yenə nəsə çatmır. Sən yeni zirvəni fəth edirsən, yenə də doymursan, daha çox istəyirsən. “Xana-xana” oyunu da elədir. İnsan insan olaraq, əgər nədəsə dayansa, o, artıq durğunluğa gətirib çıxarır. Buna staqnatsiya deyilir. Hansısa zirvəyə çatırsan, çatanda rahatlaşırsan, bundan sonra staqnatsiya başlayır. Staqnatsiyanın olmaması üçün yeni məqsədin olmalıdır. Həyatın monoton keçməməlidir. Əsərin baş qəhrəmanı Oliveyrada isə elə olmur. Oyun elə Oliveyranın həyatı ilə bağlıdır, bu oyun elə Kortasarın sevdiyi oyun idi. O, sevdiyi oyun üzərindən həyatı göstərirdi. Oliveyra keçmişəmi bağlı qalıb, gələcəyəmi? Kortasar oxucuda suallar yaradır, oyunun mahiyyətini insan həyatı üzərindən göstərir, insanın həyat gedişatını “xana-xana” oyunu ilə müqayisə edir. Sən qalib gələndə yolun açılır və irəliləyirsən. Sən onu fəth etməsən, irəliləyə bilməzsən. Seçim sənin ixtiyarına verilib. Həyatda seçim təsadüfidir, əgər biz ənənəvi kitabı əvvəldən axıra qədər oxuyuruqsa, orada məntiq, ideya, obrazlar sistemini axtarırıqsa, müasir həyat bizə belə bir seçim vermir. Burada hər şey təsadüfidir. Sən istəsən, əsərin ortasından başlayarsan, istəsən sonundan. Hətta finalı da müəllif sənin ixtiyarına buraxır. Hansı finalla əsərin bitməyini sənin seçiminə buraxır. Oliveyranın intiharı əsərin sonunda qaranlıq qalır. Oliveyra intihar etdimi? Bunu müəllif oxucunun ixtiyarına buraxır. Sən-oxucunu dəvət edir, səni o situasiyaya qoyur ki, oxucu, sən olsan nə edərdin? Sən olsan, intihar edərdinmi?

Sərvanə Dağtumas, ədəbiyyatşünas

Mənbə: https://publika.az/

Detektiv və ya macəra ədəbiyyatı

Macəra ədəbiyyatına səyahətnamə, ov janrı, dənizçilik daxildir. Macəra ədəbiyyatında təhlükəsizlik orqanlarının işi ilə bağlı işlənən forması isə detektiv adlanır. Detektiv ədəbiyyat və ya kriminal nəsr bilavasitə cinayətə, onun açılmasına, cinayətkarların obrazlarına və motivlərinə diqqət yetirən ədəbi janrdır. Bunu kim etdi? – cinayəti kimin törətdiyinə dair tapmacaya yönəlmiş detektiv hekayənin mürəkkəb süjet versiyasıdır. “Bunu kim etdi?” termini həm də qatilin şəxsiyyətinin tez aydın olmadığı bir işi təsvir etmək üçün qətl müstəntiqləri arasında istifadə olunur. Qətllərin çoxu qurbanın tanıdığı və ya qohum olduğu insanlar tərəfindən törədildiyi üçün “bunu kim edib?” məsələsinin həlli adətən daha çətindir. Detektivin bir janr kimi əsas xüsusiyyəti əsərdə hansısa sirli hadisənin olmasıdır, hansı şəraitdə baş verməsi məlum deyil və aydınlaşdırılmalıdır. Detektivin mühüm xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, hadisənin faktiki halları təhqiqat başa çatana qədər heç olmasa tam şəkildə oxucuya çatdırılmır. Əksinə, oxucu hər mərhələdə öz versiyalarını qurmaq və məlum faktları qiymətləndirmək imkanı əldə edərək, araşdırma prosesi vasitəsilə müəllif tərəfindən idarə olunur. Əsər əvvəlcə hadisənin bütün təfərrüatlarını təsvir edirsə və ya hadisədə qeyri-adi, müəmmalı heç nə yoxdursa, o, artıq sırf detektiv hekayəyə deyil, əlaqəli janrlara (triller, polis romanı və s.) aid edilməlidir.Ətraflı

• Gülşad Baxşıyeva: “Geri qayıtsaydı, onu bağışlayacaqdım…” – Müsahibə
• Türkiyə Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi: “Muzeylərin vəziyyəti yaxşıdır”
• Əlifba sırası ilə – Nicat Məmmədov yazır…

Detektivin tarixi. “Həqiqət və yalan”-qədim Misir alleqorik nağılı, Sofokl “Çar Edip”, Herodot “Rampsinit və oğru”, Daniel peyğəmbərin kitabından olan “Susanna və Ağsaqqallar”, “Minbir gecə nağılları”na daxil olan “Üç almanın nağılı”. “Üç almanın nağılı”nda ilk dəfə süjet bükülməsi metodundan istifadə olunub. Süjet bükülməsi bədii əsərdə süjetin istiqamətini və ya nəzərdə tutulan nəticəsini kökündən dəyişdirən ədəbi alətdir. Bu, hekayənin sonuna yaxın baş verdikdə, buna gözlənilməz sonluq, və ya süjetin bükülməsi deyilir.

Detektivin növləri.

1. Qapalı detektiv, qapalı otaqda qətl, qeyri-mümkün cinayət, fövqəlinsanın törətdiyi cinayət. Edqar Allan Ponun “Morq küçəsində qətli” əsəri “qapalı otaqda qətl” süjetinə əsaslanan ilk detektiv əsər hesab olunur. Artur Konan Doyl “Rəqs edən adamlar”, “Rəngli lent”, Aqata Kristi “On balaca hindli”, “Sıçan tələsi” , “Şərq ekspressində qətl”, Qaston Leru “Sarı otağın sirri”, hake Talbot “Çuxurun kənarı”, Robert Van Qulik “Çin labirinti cinayətləri”, Umberto Eko “Baudolino” və s. qapalı otaq növünə aiddir.

Con Dikson Karr “Qapalı otaq sirrinin ustası” hesab olunur.

2. Rahat detektiv. Seks və zorakılığa daha az yer verildiyi və ya yumorla təqdim edildiyi, cinayətlərin və araşdırmaların kiçik, sıx bir cəmiyyətdə baş verdiyi bir detektiv janr növüdür. Bu növ əsərlərdə detektivlər daha çox qadınlar olurlar.

3. Tarixi detektiv. Cinayətin tarixi hadisələr kontekstində baş verir. Məsələn, V.Eko “Qızılgülün adı”. Müasir müəllifin tarixi reallıqlara yerləşdirdiyi detektiv hekayəsi “retro-detektiv” adlanır. Məsələn, Dostoyevski “Cinayət və cəza”, Jan Riçep “İdeal cinayət”.

4. Tərs çevrilmiş detektiv. Cinayətkar hekayənin əvvəlindən tanınır, bu cür əsərlərdə detektivin cinayətkarın təqsirini dəqiq necə sübut edəcəyi vurğulanır. “Həqiqət və yalan” qədim Misir alleqorik nağılı, Sofokl “Çar Edip”.

5. Noir – “qara roman” detektiv. Zorakılıq, jarqon ifadələr, cinsəl istismar və s.Noir janrının əsas xüsusiyyətləri arasında təqdimatın sərt realizmi , sinizm , personajların özünü məhv etməyə meyli, jarqonların bolluğu və süjetdə məcburi cinsi xətt var.

6. Polis detektivi. Polisin baş qəhrəmanlarının şəxsi həyatlarının, çox vaxt dramatik şəkildə nümayiş etdirilməsidir. Süjetin mövzusu ailə vəziyyəti, komandadakı münasibətlər və həyat üçün risk, eləcə də peşəkar fəaliyyətlə əlaqəli stressli mühit ola bilər.

7. Hüquqi və ya leqal detektiv. Hüquq-mühafizə və məhkəmə sistemi “baş qəhrəman” rolunu alaraq əsərdə mərkəzi yer tutur.

8. Casus detektivi, adətən hansısa xüsusi xidmətdə çalışan bir casusun nöqteyi-nəzərindən danışılan, hərəkətli hekayədir.

9. Cinayət romantikası detektivi. Cinayətkarın nöqteyi-nəzərindən danışılan hekayədir.

10. Psixoloji detektiv. Psixoloji konfliktə əsaslanan detektiv elementləri olan trillerin alt janrı.

11. İronik detektiv detektiv janrının postmodernizm izlərini daşıyan atipik növlərindən biridir. İronik detektivdə detektiv araşdırma yumoristik nöqteyi-nəzərdən təsvir edilir və bir sirri açmaq məqsədi daşıyır və hekayə adətən birinci və ya ikinci şəxs tərəfindən aparılır. Çox vaxt bu məcrada yazılan əsərlər detektiv romanın klişelərini parodiya edir. İronik detektiv hekayəsinin inkişafının ilkin mərhələlərində “ironik” anlayışı çox vaxt “reallığın cilalanması” rolunu oynayırdı.

12. Fantastik detektiv. Stanislav Lem “İstintaq”, Sergey Lukyanenko “Genom” və s.

13. Siyasi detektiv. Əsas intriqa siyasi hadisələr və müxtəlif siyasi və ya biznes xadimləri və qüvvələr arasında rəqabət ətrafında qurulur. Həm də tez-tez olur ki, baş qəhrəmanın özü siyasətdən uzaqdır, bununla belə, işi araşdırarkən “güclər” tərəfindən istintaqa əngəl törədilir və ya hansısa sui-qəsd üzə çıxır. Siyasi detektivin fərqli xüsusiyyəti (mütləq olmasa da) əsasdan başqa, tamamilə müsbət personajların mümkün olmamasıdır. Bu janra nadir hallarda saf formada rast gəlinir, lakin əsərin tərkib hissəsi ola bilər.

Detektivdə tipik simvollar. Peşəkar, şəxsi, həvəskar. Çexov “Ovda dram”, Aqata Kristi “On zənci balası” detektivlərdə qatillər fərqlidir.

Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında realist detektiv romanları bir neçə qrupa bölmək olar:

– siyasi detektiv romanı;

– kəşfiyyat (şpion) detektiv romanı;

– sənədli detektiv romanı;

– macəra detektiv romanı;

– cinayətkarların və cinayətkar dairələrin həyatını əks etdirən detektiv romanlar;

– penitensiar müəssisələrdəki həyatı təsvir edən detektiv romanlar.

Azərbaycan ədəbiyyatında detektiv janrının banisi Cəmşid Əmirovdur. Uzun müddət Cəmşid Əmirov təqiblərə məruz qalmış, əsərlərini oxumaq qadağan olunmuşdur. “Sahil əməliyyatı” əsəri əsasında “İstintaq davam edir” filmi, “Qara Volqa” əsəri əsasında eyni adlı film çəkilmişdir.

Aqata Kristinın “Şirazda ev” detektivinə baxış

Parker Pyne Yaxın Şərq turunda Şirazdadır. O, orada tamamilə tək yaşayan və fars olduğunu iddia edən bir ingilis qadın olduğunu öyrənir. Hamı onu dəli hesab edirdi. Parker Pyne maraqlıdır və ona öz xidmətlərini təklif edir. Personajlar. Cənab Parker Pyne, Cənab Şlaqal, Xanım Ester Karr (Ester-gizli,Karr-bataqlıq), Muriel King. Məkanlar. Tehran, İsfahan, Şiraz.

Əsərin qəhrəmanı qatil olaraq ittiham olunduğundan qorxur və xanımının yerinə keçir. Niyə o, üç il ərzində tamamilə fərqli bir insan kimi davranmağı bacardı? Həmçinin bütün qulluqçuların bu məsələdə kor olması da böyük bir məsələdir. Cənab Parker Payne romantikdir. İnsanların xoşbəxt olmasını istəyir və onlara kömək etmək üçün əlindən gələni edir. O, insanların həqiqətən necə olduqlarını və nəyə qadir olduqlarını görür, onların xarakterinə olan bu fikir-genetik biliklər və s. onu öz cavabına aparır.

Mənbə: https://kulis.az/

“Çiçəklərin dili” metaforu tez-tez ədəbiyyatda simvolizmə çevrilir. “Xrizantemlər” əsərində də bu var. Xrizantemlər də danışır. Xrizantemlər hekayə boyu simvol kimi tez-tez istifadə olunur. “Xrizantemlər”in mesajı nədir? Gender bərabərsizliyi. “Xrizantemlər” ağıllı qadınlara yer olmayan bir cəmiyyətə qarşı kəskin tənqiddir. Əsərin ideyası özünüzü, necə olduğunuzu sevməyi öyrənməkdir, özünə, öz cinsiyyətinə hörmət etməyi öyrənməkdir. Bu ideya hekayə boyu göstərilir. Hekayə indiki həyatından məyus olan 35 yaşlı güclü qadın Elisa Allen adlı qürurlu, güclü qadın haqqındadır. O, 1930-cu illərdə fermada yaşayan tipik evdar qadının ümumiləşdirilmiş obrazıdır. Əsər bir çox mövzuya malikdir, lakin süjet repressiya edilmiş seksuallıq və laqeyd qadınlıq mövzularına əsaslanır. Bu hekayə Elisa kimi ağıllı qadınları darıxdırıcı həyata məcbur edən 20-ci əsrin əvvəllərindəki stereotip cəmiyyəti tənqid edir. Elisa çox bacarıqlı və cəlbedicidir, enerji və ambisiya ilə doludur. Bununla belə, onun həyatında hələ də həyəcan yoxdur. Kişilər ondan daha dolğun həyat sürürlər. Elisa cazibədardır,bağçılıq və ev işləri ilə çox maraqlanır. Bitkilərə öz övladları kimi baxır və onlar onun emosional ehtiyaclarını qarşılayır. 

Elisa obrazı qadınların çoxunun öz istəklərini ifadə etməsinə icazə verilmədiyini və evlərinin içində darıxdırıcı bir həyat sürməli olduqlarını təsvir edir. Elisanın həyatında cinsi doyumun olmaması da var. Elisa ehtirasla dolu enerjili bir qadındır, lakin özünü ifadə etmək imkanı yoxdur. Onun otuz beş yaşı var, lakin uşaqsız olması onun evliliyinin cinsi cəhətdən aktiv olmadığına işarə ola bilər. Bundan əlavə, onun həyatdan çox narazı olmasının səbəbi də bu ola bilər. Elisa Allen ağıllı və ehtiraslı qadındır. Onun həyatında macəra və məmnunluq yoxdur. Evlə məşğul olmaqdan başqa heç bir işi yoxdur, uşaqları da yoxdur, bu da onun həyatını çox maraqsız edir. Onun əri  Henri Allen bağçılıq və mal-qara alveri ilə də məşğuldur. Üçüncü bir xarakterimiz də var. Obrazın adı çəkilməsə də , onun peşəsi   sındırılmış qabları düzəltmək, qayçı itiləməkdir.

“Xrizantemlər” Amerika yazıçısı Con Steynbekin “Uzun Vadi” kolleksiyasının bir hissəsi olan  qısa hekayəsidir. Əsər ərinin fermasında boğucu bir yaşam məhkum edilən ağıllı, yaradıcı bir qadın haqqındadır. Əsər özündə daha az seksual təsvirləri ehtiva edir. Hekayənin əsas mövzusu Elisanın yaradıcı məyusluğudur. Bəzi tənqidçilər Elizanı feminist bir fiqur kimi nəzərdən keçirərkən, digərləri Elisanın həm ərini həyasızlaşdırdığını, həm də tinkerlə xəyanət etdiyini iddia edərək, hekayənin feminizmə qarşı bir hücum olduğunu müdafiə edirlər. Süjetdə narazılıq, cinsi istək və gender bərabərsizliyi mövzuları araşdırılır. Elisa xarici dünyanın həyəcanından qopan fermada darıxdırıcı bir həyat yaşayır. O, güclü bacarıqlı qadındır, lakin günün çox hissəsini tək keçirir və evi təmiz saxlamaq üçün işləməli olur, bu, cəmiyyətin ona sırıdığı roldur. Onun aldığı yeganə həzz xrizantem yetişdirməkdir. Bir növ, o, maraqsız həyatının içində tələyə düşüb. Elisa narazı bir həyat sürür, istəklərini tam ifadə edə bilmir və emosional ehtiyacları yerinə yetirilmir. Elisanın məyusluğu uşaq sahibi olmamaqdan və ərinin ona bir qadın kimi yanaşmamasından, dəyər verməməsindən qaynaqlanır. Onun məyusluğunun yeganə çıxış yolu gözəl xrizantemlər yetişdirdiyi çiçək bağıdır. Müəllif xrizantemlərdən Elisanın və hər bir qadının daxili şəxsiyyətinin simvolu kimi istifadə edir. Elisa həyatından məyus olur, çünki Henri ilə evliliyində uşaqları və romantikası yoxdur. Bundan əlavə, əri onun qadın keyfiyyətlərini və emosional ehtiyaclarını qiymətləndirə bilmir. Tirkerlə qarşılaşma onun seksuallığını oyandırır və Elisaya daha həyəcanlı,romantik bir evlilik ümidi verir, lakin o, həyatının dəyişməyəcəyini yolda atılan gülləri görəndə anlayır. Belə bir uğursuz həyatla kifayətlənmək məcburiyyətində qalması onu tamamilə məhv edir. Elisa həyat yoldaşı ilə birlikdə şəhərə gedən yolda səssizcə ağlayır, çünki o, qadın rolunun sıxıntıları və həyatının dözülməz şərtləri ilə üzləşir. Onun xoşbəxt olduğu və tək olmadığı yeganə vaxt xrizantemlərə qulluq etməsidir. Onlar ona yoldaşlıq edir və məmnunluq hiss etdirirlər. Tinker gələndə o, öz tənhalığını və basdırılmış istəklərini dərk edir. Elisa o istəklərin yerinə yetirilməməsindən xəbərsizdir, lakin tinkerin gəlişi ilə o oyanmağa başlayır. Tinker Elisanın həyatında çatışmayan macəranın simvoludur. Gecələr ulduzlar haqqında danışanda onun danışıq tərzi çox həssas olur. Onun tinker kişinin qarşısında diz çökməsi cinsi itaət mövqeyidir. Cinsi istəkləri oyandıqdan sonra o, aqressiv olur, əvvəlcə utanır, sonra isə tinker xrizantemləri atdıqda, rədd edildiyini hiss edir və ağlayır.Tinkerlə etdiyi söhbət onun darıxdırıcı həyatına bir qədər həyəcan qatır və gizli cinsi istəklərini oyadır, bir qadın olaraq, tələyə düşür. Tinkerlə danışdıqdan Elisa həyəcanlanmağa başlayır, bu dəyişiklik əlcəklərinin çıxarılmasında əks olunur. Sevimli saçlarını göstərərək papağını da çıxarır. Tinkerdən ayrıldıqda Elisa demək olar ki, ritualistik bir transformasiyaya məruz qalır. O, soyunur, çimir, güzgüdə çılpaq bədəninə baxır, sonra geyinir. O, dəbli alt paltarları, yaraşıqlı paltar geyinir və makiyaj edir. Bu geyimlər onun bağçılıq geyimləri ilə kəskin şəkildə ziddiyyət təşkil edir və yeni enerjili, seksual Elizanı əks etdirir. Tinker xrizantemlərə diqqət yetirdikdə, o, ona diqqət yetirirmiş kimi sevinir. Ona xrizantemləri verəndə o da bir şəkildə özünü ona təklif edir, lakin o, onu rədd edir, xrizantemləri yol qırağına tullayır. Elisa rədd edildiyini anlayır və bu, onu ağlamağa məcbur edir. İnsanlar onun çiçəklərinə dəyər vermədikləri kimi ona da dəyər vermirlər. Hətta Henri də həyat yoldaşına heç vaxt kifayət qədər diqqət və dəyər verməyərək o gülləri bəzək əşyaları kimi görür. Diqqət yetirməli olan bir şey budur ki, tinker onun xrizantem sevgisindən sadəcə öz xeyrinə istifadə edirdi . Tinker Henridən daha həyəcanlıdır, lakin o, yalnız işi üçün ondan faydalanır. Sonra o, gülləri atır və Elisa onun tərəfindən tamamilə rədd edildiyini başa düşür və beləliklə, “qoca qadın” kimi ağlayır. Elisa kimi çiçəkləri də ehtirassız və əhəmiyyətsizdir: hər ikisi sadəcə dekorativ əşyadır.

Xrizantemlər Elisanın uşaqlarını, Elisanın qadınlığını, qadın rolunu və seksuallığını simvollaşdırır. Əvvəlcə övladlarını simvollaşdırırlar, sonra onun qadınlığını və cinsiyyətini təmsil edirlər. O, bağçasına qulluq edir və xrizantemlərə öz uşaqları kimi sevgi və qayğı ilə yanaşır. Elisa çiçəklərini çox qoruyur və ətrafına məftillə hasar çəkir, o, çiçəkləri ilə fəxr edir. Çiçəklərə öz övladları kimi baxan Elisanın portreti qadın obrazıdır, lakin onun kişi obrazı da onun “sərt süpürülmüş və cilalanmış” evində müşahidə olunur. Bu görüntü onun əri ilə münasibətinə təsir edir. Eliza hiss edir ki, Henri onun qadınlığını tanımır və təqdir etmir, bu hiss onun ərinə qarşı antaqonist olmasına səbəb olur, qəlbində ərinə qarşı inciklik var. Tirkerlə qarşılaşma Elisaya ümid verir və onun daha dolğun həyata hazırlaşmasına səbəb olur, Tirker Elisaya sanki qadın olduğunu hiss etdirir, onun dişil enerjisini oyadır. Bundan sonra Elisa yuyunur, yuyunandan sonra ayna qarşısına keçərək çılpaq bədənini zövqlə izləyir, xüsusilə də qadınlarda qadınlığı, intim nöqtəni simvolizə edən sinələri qabartmağa çalışır, bədəninə, qadınlığına heyran qalır. Elisada eril enerji o qədər güclü idi ki, onu yüksəltmək heç ağlının ucundan belə keçmirdi. 

Bu hekayədəki əsas münaqişə insan özünə qarşıdır . Elisa həyatından tam razı qalmadığı daxili münaqişə ilə məşğul olur. O, evliliyində hiss edilməsindən, rəftar olunmasından tam razı deyil. Elisa yad kişi ilə qarşılaşdıqdan sonra yenilənmiş enerji və yaşamaq həvəsi hiss edir. O , geyinib özünü gözəl hiss etmək üçün səy göstərir və ərinə romantik bir axşam keçirə bilmələri üçün paltarlar hazırlayır.Elisa əri ilə birlikdə gecəyə hazırlaşır, güzgüdə çılpaq bədənini öyrənir,şəffaf corablar və gözəl paltar geyinir, makiyaj edir, əri ilə axşam bərabər bir gün keçirəcəyini səbirsizliklə gözləyir. O, ümid edirdi ki, Henri onun bir qadın kimi ehtiyaclarını dərk edəcək və ona həsrət qaldığı romantikanı, həyəcanı yaşadacaq. Lakin bu ümid tezliklə puç olur, Elisanın xəyalları suya düşür. Həyat yoldaşının bu dəyişimini görən Henri  “Sən dizinin üstündən buzov qıracaq qədər güclü görünürsən” deməklə ona “kompliment” deyir. Elisanın bu cür “təqdir edilməsi” xoşuna gəlmir. Onun görünüşünə dair bu xoşagəlməz “iltifat” Elizanın bir qadın kimi eqosunu tətmin etmir. “Sonuncu ölən ümidlərdir” fikri ilə yola çıxaraq, deyə bilərik ki, Elisanın da sonuncu ümidləri yolda gülləri görəndə ölür. Bitkiləri atmaqla, tinker simvolik olaraq Elizanı və onun qadınlığını,seksuallığını rədd edir. Gül qabı boş olduğu kimi, Elisa da özünü boş hiss edir. O, həmçinin gender rolu ilə məhdudlaşdırılaraq əzildiyini hiss edir, dərk edir ki, həyatı heç vaxt dəyişməyəcək, onun qadınlığı və seksuallığı Henri tərəfindən heç vaxt qiymətləndirilməyəcək, başa düşülməyəcək. Elisa həyəcansız əri ilə kifayətlənməyi öyrənməlidir, qəbullanmalıdır ki, əri romantik deyil, ona dəyər vermir, onun qadın kimi varlığını hiss etmir, Elisanın monoton həyatı heç vaxt dəyişməyəcək. Sonda zəif qadın kimi ağlayır.Göz yaşları burada onun gücsüzlüyünü, yaşam tərzini qəbullanmağını, təslimçiliyini simvolizə edir. “Xrizantemlər” əsərində müəllif Elisanın ümidini itirməsini göstərmək üçün ironiyadan istifadə edir. Hekayənin sonunda Elisa şam yeməyi ilə şərab istəməsi onun həyatda daha geniş imkanlar açdığını göstərir . O, nəhayət ki, məhdud varlığından qurtula biləcəyini və şanslarını sınaya biləcəyini başa düşdü. Elisa öz bədbəxtliyində günahkar olduğunu başa düşür. O, heç dəyişmir, hekayəyə təcrid olunmuş, tənha bir qadın kimi başlayır və eyni şəkildə bitirir. Elisanın əsas dəyişməsi, özünün yerinə yetirilməməsinin fərqində olmayan bir qadından həyatında nəyin əskik olduğunu dərk edən bir qadına çevrilir. Onun mövcud vəziyyəti dərk etməsi, fərqindəlik qazanması həqiqətən bir oyanışdır.

Hekayədə Elizanı nə simvollaşdırır? Hekayə boyu Elisanın xrizantemləri özünü simvolizə edir və xüsusilə də onun gizli, məhdud potensialını ifadə edir. Onun sevimli, güclü çiçəklərlə birbaşa əlaqəsi onun gözəlliyini,həyatı yaratmaq üçün fitri qabiliyyətini nəzərdə tutur. Boş dibçək boşa çıxan qadınlığı simvollaşdırır.

Henri Allen yaxşı ərdirmi? Elisanın əri Henri yaxşı, möhkəm adamdır, lakin arvadını razı sala bilmir. Henri Elisa qədər ağıllı deyil, amma fermanı idarə edən, özünü və arvadını dolandıran, biznes sövdələşmələri edən odur. Elizanın edə biləcəyi yeganə şey işini yerinə yetirərkən onu uzaqdan izləməkdir. Fermanın idarə olunması ilə bağlı hər hansı məlumatı bilavasitə olaraq Henridən alır, o, həyat yoldaşına bərabər tərəfdaş kimi yanaşmaq əvəzinə yalnız qeyri-müəyyən, alçaldıcı tərzdə yanaşır. Cəmiyyətinin standartlarına görə, Henri bir qadının ərdən istəməsi lazım olan hər şeydir, hər bir qadının arzuladığı həyat yoldaşı tipidir: o, onu maddi olaraq hər şeylə təmin edir, ona hörmətlə yanaşır və hətta hərdən onu bayıra da çıxarır.Ancaq Henri çatışmazlıqlarını görmür, yanındakı qadının ruhu, arzuları, istəkləri, mənəvi tələbləri ilə maraqlanmır. Onların aralarında harmoniya yoxdur, bir-birlərindən xəbərsizdirlər, fərqli dünyaların insanlarıdır, bu da Elisanın Henridən narazı olmasına səbəb olur. Henri onu heç bir məmnuniyyətlə təmin edə bilmir və o bu ailə həyatından zövq ala bilmir. Əri onunla ancaq alçaldıcı yumoristik şəkildə danışır. Onu və istəklərini başa düşmür. Elisanın ev qulluqçusu və bağban kimi bacarıqları ilə fəxr edir. Henri kişi ilə danışanda uzaqlaşıb danışır ki, Elisa bu söhbəti eşitməsin, çünki o,qadındır, o belə söhbətlərdə iştirak etməməlidir. Hekayə açıq şəkildə onun əsas mətləbindən bəhs etmir, bizə öz izahatlarımızı vermək qalır. Onların evliliyində ehtiras yoxdur, evlilik funksional xarakter daşıyır. Boşanmanın müxtəlif növləri var, onlardan biri də emosional boşanmadır. Bax Elisa ilə Henri də emosional boşanmaya aid cütlük idilər. Henri, onun üçün uyğun tərəfdaş deyil, eyni yumor hissini paylaşmırlar və hər ikisi çox fərqlidir. Bu da Elisanın özünü təcrid olunmuş hiss etməsinə səbəb olur. Onlar bir-birlərinə həyat yoldaşlarından daha çox   bacı-qardaş və ya dost kimi yanaşırlar. Evliliklərinin Elisanın ehtiyaclarına ödəməməsinə baxmayaraq, Elisa seksual insan olaraq qalır, yazıçı bu keyfiyyəti normal və arzuolunan kimi göstərir. Onun emosional və cinsi ehtiyaclarını təmin edəcək heç kim yoxdur. O, tənhadır və hekayədəki kişilər dünyanı araşdırmaq üçün yola düşərkən evin qayğısına qalmaq ona düşür. Bu ailə tipik Azərbaycan ailələrinə misaldır. Təəssüf ki, bu problem bizim ölkədə də hələ də aktuladır. Hələ də qadına yüklənən rollar var, qadın obyekt kimi görünür.

Hekayənin sonunda Elisa niyə ağlayır? O, tinkerin öz ruhunu düşünmədən rədd etməsindən məyus olduğunu hiss edir.O, əri kimi onu bir qadın olaraq, bənzərsiz edən keyfiyyətləri qiymətləndirə bilməyib. Elisa həyatının heç vaxt dəyişməyəcəyini anlayır.

Əsərdə qayçı nəyi simvollaşdırır? Əsərdə qayçı kişi gücü və nəzarət hissini, eril enerjini ifadə edir. Elisa hekayənin çox hissəsində nadir hallarda qayçısız olur. Önlüyündə qayçısına aid xüsusi cibi var.

Elisanın paltarları nəyi simvolizə edir? Hekayə başlayanda Elisa ağır ayaqqabılar, qalın əlcəklər, kişi papağı və iti alətlərlə zəngin önlüklə tamamlanan androgen formalı bağçılıq paltarı geyinir. Müəllif onun bədənini “tıxanmış və ağır” kimi təsvir edir. Elisanın geyimi və forması kişiliyi, onun aseksual varlığını əks etdirir. 

Elisa və xrizantem necə oxşardır? Xrizantem həm Elizanı, həm də onun həyatının məhdud dairəsini simvollaşdırır. Elisa kimi xrizantemlər də sevimli, güclü və çiçəklənir. Onların gül yatağı, Elizanın evi kimi, səliqə-sahmanlıdır. Xrizantem hekayə boyunca xatırlanır və Elizanın simvolu kimi görünür. Xrizantem gövdələri uzun, güclü və sərtdir ki, bu da Elisanın kişi keyfiyyətlərinin simvoludur. Bununla belə, çiçəyin özü zərifdir, bu da Elisanın qadına xas olan hissələrini təmsil edir. Xrizantemlərin həm güclü, həm də gözəl olmasının ziddiyyətli xüsusiyyətləri, Elisanın həm kişi, həm də qadın olması üçün qadına xas atipik xüsusiyyətlərin olduğunu təcəssüm etdirir. Eliza yolun ortasında çiçəkləri görəndə Elisa bunu özünü azadlığa buraxmaq və nəticədə yaralanmaq kimi qiymətləndirdi. Bir çox tənqidçilər xrizantemlərin Elisanın məyusluğunun simvolu olduğunu iddia edirlər. 

Əsərdə simvollar.

Zəiflik: Elisa ilə qəribə adamın qarşılaşması Elisanın zəifliyini ortaya qoyur. Kişi onu asanlıqla üstələyə bilərdi. O, Elizaya yaxınlaşır, onu manipulyasiya edir və ona yalan deyir. 

Gender rolları: Steynbek kişilərin və qadınların cəmiyyətdə xüsusi rollara malik olması fikrini dəstəkləyir. 

Seksuallıq: Cinsəlliyini repressiya etsə də, Elisa hələ də seksual insandır. Onun və ərinin inkişaf edən cinsi əlaqəsi yoxdur, bu, Elisanın güclü və məhsuldar bədəninə baxmayaraq, uşaqlarının olmamasında görünür.

Qadınlıq: Qadınlıq cinsiyyətlə əlaqələndirilir. Hekayənin əvvəlində Elizanın eril enerjiyə sahib görünüşü var. Bununla belə, o, tinkerlə söhbət edərkən kiçik bir cinsi oyanışdan sonra, şəhərə getməyə hazırlaşanda daha qadın görünmək üçün əlindən gələni edir.

Qış: Hekayə qısırlığın simvolu olan qışda baş verir. 

Döyüşlər: Döyüşlər ”kişi dünyası” ideyasının simvoludur. Döyüşlər qadınların ümumiyyətlə iştirak edə bilməyəcəyi məkan hesab olunur.

Həbslə bağlı simvolizm: Salinas Vadisi Elisanın emosional həyatını simvollaşdırır. Hekayə Salinas vadisinin uzun təsviri ilə açılır. Bu, Elisanın şəxsi mənfəəti üçün onu aldatmağa cəhd edə biləcək insanlardan xəbərsiz olması ilə yanaşı, Xrizantem yetişdirməklə ərini həqiqətən razı sala bilməyəcəyi vəziyyətini xəbər verir. Steynbek vadini üstü dumandan hazırlanmış qapaqlı qazana bənzədir. Vadinin “qapalı qazan” metaforası Elisanın havasız bir dünyanın içində sıxışdırıldığını və onun varlığının qaynama nöqtəsinə çatdığını göstərir. Onu da öyrənirik ki, yaxınlıqda Günəş olsa da, vadiyə heç bir işıq girmir. Günəş işığı çox vaxt xoşbəxtliklə əlaqələndirilir və nəticə ondan ibarətdir ki, onun yaxınlığındakı insanlar xoşbəxt olsalar da, Elisa xoşbəxt deyil. Dekabr ayıdır və vadidə soyuq hava hökm sürür, lakin hələ də sakinlər ümidsiz deyil, hava yəqin ki açılacaq. Havanın və vadinin sakinlərinin ümumi əhval-ruhiyyəsinin bu cür təsviri Elisaya da eyni dərəcədə aiddir. İlk olaraq Kaliforniyadakı bir vadinin lirik təsviri kimi görünən şey Elisanın klostrofobik, bədbəxt, lakin ümidli daxili həyatının zəngin simvolu kimi ortaya çıxır.

İnəklər: Henrini fermadan uzaqlaşdıran hadisə yaradırlar ki, Elisa evdə tək olarkən tinkerlə qarşılaşa bilsin. 

Sarı xrizantemlər: Elisanın şəxsiyyət xüsusiyyətlərini və həyata baxışını göstərir. 

Salinas Vadisi: onun qorunan həyat tərzini göstərir və oxucunu həyatda ən böyük arzularını həyata keçirməyə aparır.

Hekayənin sonunda Eliza atışmalardan sonra göz yaşlarını gizlətmək üçün paltosunun yaxasını yuxarı çəkir. Steynbek qadın şüurunun mürəkkəbliklərini dəf etmək üçün qeyri-adi bir qabiliyyət nümayiş etdirir. Əsər 3-cü bir şəxs tərəfindən nəql olunsa da, bütünlüklə Elizanın nöqteyi-nəzərindən təqdim olunur. Bu texnika ona onun psixikasını araşdırmağa və dünyanı onun gözü ilə göstərməyə imkan verir. Biz onun yerinə özümüzü qoyuruq və onun məyusluqlarını,hisslərini yaşayırıq, onunla empatiya qururuq. Çünki o, Henrinin kostyumlu kişilərlə nə müzakirə etdiyini bilmir, biz də bilmirik. Çünki o, tinkeri yaraşıqlı kişi kimi görür, biz də görürük. O, qazanlarını düzəldəndə dodaqlarına baxdığı üçün biz də onunla birlikdə onlara baxırıq. Nəticədə hekayənin sonunda onun həsrətini və xarakterini ərindən daha çox başa düşürük.  

Bir çox kişilər qadınlara lazım olan yeganə şeyin işləyən ərlərin və kifayət qədər pulun olmasını düşünürdülər. Yazıçı Elisanı heç vaxt qınamır və əvəzində onun istedadının, enerjisinin və ambisiyasının israfını faciə kimi təsvir edir. Bizdən Elizanı sərt mühakimə etməyi xahiş etmək əvəzinə, bizi onun niyə belə davrandığını anlamağa, onunla empatiya qurmağa dəvət edir. Steynbek Henri və tinkerdən patriarxal cəmiyyətlərin, paternalizminin dayaqları kimi istifadə edir: necə ki, onlar qadınların potensialına məhəl qoymurlar, cəmiyyət də qadınlara o cür davranır. Steynbek cinsi doyuma  ehtiyac olduğunu müdafiə edir və onun arxasınca düşmək insanların irrasional şəkildə hərəkət etməsinə səbəb ola bilər. Obrazın ödənməmiş istəkləri nəticəsində tinkerin Elisanı cəlb etməsi təhlükəli və idarəolunmazdır.

Oxucu Elisanın ərinin arvadının gözəlliyini görmədiyinə görə günahkar olduğunu öyrənir. Yazıçı Elisanın şəxsiyyətlə mübarizəsini göstərmək üçün 20-ci əsrin kişi və qadın rollarını təsvir edir. Elizanın həyat yoldaşı kimi rolu ona həyat yoldaşı olaraq verilən tapşırıq vasitəsilə üzə çıxır. Eliza bir neçə səviyyədə qarşılaşdığı hər bir insanla, eləcə də bağçaya qulluq etdiyi və həyat sürdüyü təbiətin özü ilə münaqişə yaşayır. Bağın özü hekayənin inkişafı ilə Elisanın fiziki xüsusiyyətlərini dəyişir. Müəllif kim olduğu və həyatdan nə istədiyi ilə bağlı daxili qarışıqlıqlarla dolu bir obrazı ortaya qoyan qısa hekayə boyunca çoxsaylı dialoqlarda bunu ifşa edir. 

Xrizantemlər Elisanın həyatının böyük bir hissəsidir və onun özünə necə baxdığını, necə davrandığını simvollaşdırır, yazıçı Elisanın gücünü simvollaşdırmaq üçün xrizantemdən istifadə edir. Xrizantem budaqlarını kəsmək üçün çox güc tələb olunur ki, bu da Elisanın qayçıdan istifadə etməsi ilə vurğulanır. Bir qayda olaraq, çiçəklər gözəl və zərif təsvir olunur, lakin xrizantem möhkəm və sərtdir. Steynbek xüsusi olaraq xrizantemlərdən istifadə etməyi seçdi, çünki onlar Elisanın gücünü simvollaşdırır,o, özünə güvənən, güclənmiş qadındır, lakin onun bütün gücü, xrizantemlərin bağının divarları arasında bağlandığı kimi cəmiyyətin standartları daxilində məhdudlaşır. Onun vəzifəsi xrizantemlərə qulluq etməkdir, onda qadınlıq gücünü nümayiş etdirəcək bir situasiya yaranmamışdı.Tinkerlə sonradan bu situasiya yarandı. Yazıçı Elisanın geyimindən onun eril qüvvəsini, xarici dünyadan təcrid olunmasını simvolizə etmək üçün istifadə edir ki, cəmiyyətin standartları qadınların fürsətlərdən necə məyus olmasına səbəb olur. 

Əsərin başlığı ədəbi texnikanın simvolizmini ortaya qoyur. Xrizantem çiçəyi qəhrəmanlarının düşüncələrini, hisslərini və fikirlərini açıqlayır. Steynbekin qəhrəmanı ərinin səhlənkarlığından əziyyət çəkir və buna görə Elisa öz təcrid olunmuş dünyasına üz tutur. Xrizantem çiçəyi kimi gözəldirsə, səhlənkarlıqdan əziyyət çəkir, necə ki gülə qarşı diqqətsiz olsan, onu sulasan, gül solar, qadın da elədir. 

Əsərin əsas mövzulardan biri kişilərin hakim olduğu cəmiyyətdə qadının məhdudiyyətləridir. Hasar onun evliliyini, bağ isə həyatını təkrarlayır. Henri heç vaxt Elisanın xrizantemlərinə maraq göstərmirdi, yəni həyat yoldaşı ona maraqlı deyildi. Bağ hasarla əhatə olunub. Müəllif evlilik həyatından narazılığını və məyusluğunu taxta hasardan istifadə edərək göstərir. Çay dərədən çıxan bir yol kimi dayanan hekayədə görünən simvollardan biridir. Bu o mənada simvolikdir ki, Elizanı təcrid olunmasına məhəl qoymadan dar təsərrüfat dünyasından çıxarmağa bənzəyir. Bəziləri bunu onun “qapalı qazanda” ağırlaşdırılmış həyatdan qaçması kimi simvolik hesab edir. Hekayəni oxuyandan sonra görmək olar ki, Elisa heç vaxt bu fürsətdən istifadə etmir, amma başqaları onun hasarlanmış həyatından qoparaq yanına gəlirlər. O, təcrid olunmuş səltənətinə girən zərgərdən xoşlanır. Elisanın kənar adamın əsl xarakterini tanıya bilməməsi çox aydındır ki, onun quruya su damcıları kimi gəlməsi müsbətdir. Hekayədə su məsumluq və təmizlik obrazı kimi simvollaşdırılıb. Müəllif “su kimi aydın” yazanda Elizanın gözü ilə aydın görünür.Tirkerin gözlərinə baxanda nəzərəçarpacaq bir dəyişiklik görə bilərsiniz və o, bunu maraqlı hiss edir. Steynbek qadın və kişi davranışının patriarxal cəmiyyətin diktə etdiyi tipik modellərini nümayiş etdirmişdir. Eliza və digər personajlar bu nizamın zərərli olduğu fikrini göstərir, çünki o, böyük insanların potensialını yalnız bir insanın qadın olması səbəbindən məhv edir.

Müəllif: Sərvanə Dağtumas

Ədəbiyyatşünas

Əlaqə: 055-928-82-12

E-mail:ferecli404@gmail.com

Mənbə: https://edebiyyat.az/

Ədəbiyyat müəlliflərə bir zaman və məkana xas gender rollarını gücləndirməyə və ya alt-üst etməyə imkan verən güclü bir vasitədir. Keçmişdə bəzi kitablar insanların özlərini qavramasına bir neçə yolla mənfi təsir edirdi:

1.Ciddi gender rollarını və stereotipləri təbliğ etməklə.

2. Müəyyən edilmiş normaya uyğun gəlməyənləri intizam tənbeh etməklə.

3. Müxtəlif cinslərdən olan insanların ədəbiyyat dünyasında yazıçı, oxucu və personaj kimi necə iştirak edə bilməsinə təsir etməklə.

Bu amillərə görə ədəbiyyat gender tənqidinin yaranması üçün fon rolunu oynadı . Bu tədqiqat sahəsi insanların gender rollarını necə qəbul etməsinə əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.

Gender tənqidi ədəbi tənqidin davamıdır, mədəniyyətlərin müəyyən bir cinsin xüsusiyyətlərini müəyyən etmək və insana tətbiq etmək üçün simvollardan necə istifadə etdiyinə diqqət yetirir. Burada müraciət etdiyi bəzi şeylər var:

• Cinsi dil. Məsələn, ümumilikdə insanlara aid kişi əvəzliklərindən (o, o, onun) istifadə edilməsi daxildir. Bu tendensiya kişi olmağın norma hesab edildiyi, qadının isə “digəri” kimi qeyd edildiyi tarixi patriarxatın nəticəsi idi.
• Personaj seçimi . Kişi personajları tez-tez öz kişiliyini və fiziki gücünü bərqərar edərək, aparıcı rol oynayırdılar. Qadın personajlar heç bir azadlıq və müstəqillik seçimi olmadan hakimiyyəti qəbul etməli idilər.
• Müəllifin cinsiyyətinin qavranılması . Kişi yazıçıların öz hekayələrini danışmaqda ciddi üstünlüyü var idi. Bunun əksinə olaraq, qadın yazıları əxlaqsızlıq hesab edilir, qərəzli davranılır və sərt tənqid edilirdi. Nəticədə yazıçılar arasında peşəkar şəkildə qəbul olunmaq şansı əldə etmək üçün kişi təxəllüsləri ilə nəşr etməli oldular.

Qərb və rus yazıçı və filosofları qadının cəmiyyətdəki mövqeyi problemini əsasən gender problemi ilə əlaqələndirirdilər, çünki dünyanı qavramaqda kişi prioritetlərinə yönəlmiş mədəniyyət həmişə qadına ikinci dərəcəli rol təyin etmişdir. Qadının iki yolu var idi: ya “bədən” olmaq, ya da “bədənə qarşı” reallaşmağa çalışmaq. Rusiyada demokratik düşüncəli tənqidçilər qadının ailə zülmündən tam azad olunmasının tərəfdarı idilər, qadının ilk növbədə şəxsiyyət olduğunu təkid edirdilər. Mövcud əxlaqı tamamilə inkar edən nihilistlər ifrat mövqe tutaraq, qadınların cəmiyyətdəki statusunu kökündən dəyişməyə çağırıblar. İnqilabi demokratiyanın liderləri, görünür, qadınların vəziyyətini yaxşılaşdırdılar, ailə sərhədlərindən asılı olmayaraq müstəqil mövcudluqdan ibarət olan bərabərliyə aparan yol göstərdilər. 

Rus şairi Vera Pavlova valideyn despotizmi, qeyri-bərabər evliliklər, sevgi münaqişələri kimi aktual problemlərə cəlbedici və aşkar həllər təklif edirdi. Yeni estetikanın yaradılması yalnız mövcud düşüncə və forma stereotiplərinin dağıdılması ilə mümkündür. Sevgidə müstəqillik uğrunda mübarizəsi zamanı Vera anladı ki, onu azad qadın etmək üçün nə evlilik, nə də “azad” sevgi kifayətdir. Bu dövrün əksər rus qadınları kimi o, iqtisadi müstəqilliyin cinsi azadlıq və bərabərlikdən daha vacib olduğunu başa düşürdü: “Mən heç kimə boyun əymək istəmirəm, azad olmaq istəyirəm, heç kimə borclu olmaq istəmirəm. ki, heç kim mənə deməyə cəsarət etməsin: sən mənim üçün nəsə etməyə borclusan” .

Müstəqilliyə can atan müasirlər, Vera Pavlovada hərəkət, iradə və cinsi şəxsiyyəti birləşdirən layiqli bir nümunə gördülər. Bu, 1860-cı illərin nihilist proqramının əsasını təşkil edirdi. Nihilistlər bütün dünyanı dəyişmək istəyirdilər mütləq siyasi yollarla deyil və bu baxımdan onlar bu dünyanın yalnız bəzi cəhətləri ilə kifayətlənməyən feministlərdən kəskin şəkildə fərqlənirdilər. Feministlər qadınların mövqeyini təkamül yolu ilə dəyişməyə çalışırdılar (iş əldə etmək, ailədə rolunu artırmaq baxımından); nihilistlər isə ailənin boyunduruğundan dərhal tam qurtulmağı, nikah azadlığını, cinsi bərabərliyi – yəni şəxsi emansipasiyanı müdafiə edirdilər.

Nihilistlər (rus yazıçılarının əsərlərində), feministlərdən fərqli olaraq, öz görünüşlərini və davranışlarını kişilərlə bərabər şəkildə vurğulayaraq, itaətkar davranırdılar, lakin real həyatda hər şey romanlardakı kimi sadə deyildi. Rusiya cəmiyyəti qadının ailədən ayrılmasını qəbul etmirdi. Bu mövqe rus yazıçı və filosoflarının əsərlərində öz əksini tapmışdır: İ.S.Turgenevin “Atalar və oğullar” əsərində nihilist qadın başqalarının gözündə ya gülməli, ya da bədbəxt kimi göstərilir. Turgenev “Atalar və oğullar”da nihilisti karikaturaya çəkib: onun Evdokia Kukşina-sı siqaret çəkir, qətiyyən rahat geyinir. Kimyaya olan səthi ehtirasla birləşən qeyri-təntənəli davranış modaya verilən qiymətdir.

Feminizm qadın hüquqları uğrunda mübarizə aparır : səsvermə hüququ, dövlət vəzifəsi tutmaq hüququ, işləmək hüququ və bərabər maaş, mülkiyyət hüququ , təhsil , əməliyyatlarda iştirak, evlilikdə bərabər hüquqlar, hüquq analıq məzuniyyəti və doğuş , bədən müstəqilliyi və toxunulmazlıq hüququ (qadınları və qızları zorlamadan , cinsi təcavüzdən və məişət zorakılığından qorumaq ) və daha çox şey. Terminin müəllifi Şarl Furyedir. Feminist nəzəriyyə gender bərabərsizliyini anlamaq məqsədi daşıyırvə gender siyasəti, güc münasibətləri və seksuallığa diqqət yetirir. Feminist nəzəriyyədə tədqiq olunan mövzulara ayrı-seçkilik, stereotipləşdirmə , obyektivləşdirmə (xüsusilə cinsi obyektləşdirmə ), zülm və patriarxiya daxildir . 

Feminist,ədəbiyyatşünas Elaine Showalter ədəbi tənqidə təsir göstərərək, qinotirizm adlı “qadınların yazıçı kimi” öyrənilməsini təsvir edən bir termini yaratdı, “qadın ədəbiyyatının təhlili üçün qadın çərçivəsi” ni qurdu. Qadın yazıçıların tarixi tədqiqini fərqli bir ədəbi ənənə kimi genişləndirərək, ginoritistlər ədəbi yaradıcılığın kişi modellərini əvəz etmək üçün qadın təcrübəsinin öyrənilməsi əsasında yeni modellər hazırlamağa çalışırdılar. Qinoritizm qadınların şəxsiyyət uğrunda mübarizəsini və cinsiyyətin sosial quruluşunu da araşdırır. Elaine Showalter-ə görə, qinorittika təkcə qadının gender statusu kimi deyil, həm də qadının “daxili şüurunu” öyrənir. Qadın subkulturasının üzə çıxarılması və qadın modelinin nümayişi qinoritizmin niyyətidir. Feminist hərəkat qadın yazılarına yeni maraq yaradan feminist fantastika , feminist qeyri- bədii ədəbiyyat və feminist poeziya yaratdı. Bu, həmçinin qadınların həyatlarının və töhfələrinin elmi maraq sahələri kimi kifayət qədər təqdim edilmədiyinə dair inanclara cavab olaraq qadınların tarixi və akademik töhfələrinin ümumi yenidən qiymətləndirilməsinə təkan verdi. Feminist ədəbiyyat və aktivizm arasında sıx əlaqə də olmuşdur , feminist yazılar adətən müəyyən bir dövrdə feminizmin əsas narahatlıqlarını və ya fikirlərini dilə gətirir. Feminist ədəbi elmin erkən dövrünün çox hissəsi qadınlar tərəfindən yazılmış mətnlərin yenidən kəşfinə və bərpasına verildi. Qərb feminist ədəbiyyatşünaslığında, Deyl Spenderin “ Romanın Anaları” və Ceyn Spenserin “ Qadın romançısının yüksəlişi” kimi tədqiqatlar qadınların həmişə yazdıqlarına dair təkidlə zəmin yaratdı.  Virciniya Vulfun “Özünə aid otaq” əsərində Vulf sosial ədalətsizlikləri araşdırmaq üçün metaforalardan istifadə edir və qadınların ifadə azadlığının olmaması ilə bağlı şərhlər verir. Onun balıq metaforası onun ən vacib fikrini izah edir: “Qadının bədii ədəbiyyat yazmaq üçün pulu və öz otağı olmalıdır”.Qadın bir fikir düşünməyə başlayanda gözətçi qadınların otaqda gəzməsinə icazə verilmədiyi bir qayda tətbiq edir. Qaydaya riayət edən qadın fikrini itirir. Burada Vulf qadınların sosial gözləntilərinin təsirini sadəcə ev uşaqları, cahil və iffətli kimi təsvir edir.

Feminist poeziya. İlk feminist şair Sappho olub. Sappho Qədim Yunanıstanın Lesbos (lezbiyanın mənşəyi) adasından idi. O, Qədim Yunanıstanda qadın homoseksuallığı, lezbiyan seksuallığının adətən göz ardı edildiyi və ya silindiyi bir mədəniyyət və zaman haqqında yazırdı.  Fenwick-in “Kaliban bacıları” əsərində qadın “cins və irqiləşmiş müqavimət mövqeyi” kimi təsvir edilmişdir.

Feminist elmi fantastika. Le Guin “Qaranlığın sol əli” əsərində Estraven həm kişi, həm də qadın xüsusiyyətlərini nümayiş etdirir. İşıq qaranlığın sol əli, qaranlıq isə işığın sağ əlidir. İkisi bir, ölümlə həyat, aşiqlər kimi, birləşmiş əllər kimi, son və yol kimi.

Coanna Rus “Qadın kişi” romanı. Roman zaman və məkan baxımından bir-birindən fərqli paralel kainatlarda yaşayan dörd qadının həyatından bəhs edir. Qadınlar bir-birlərinin dünyalarını ziyarət edir, və gender rolları, qadın və qadınlığı əhatə edən sosial konvensiyalar haqqında fərqli baxışlardan çaşıb qalırlar. Görüşləri onlara həyatlarını yenidən qiymətləndirməyə və qadın olmağın nə demək olduğunu yenidən müəyyənləşdirməyə təsir edir. Sonda dörd qadının hamısı eyni qadının dörd fərqli versiyası olduğunu və öz dünyalarının patriarxal konvensiyalarından azad ola bildiklərini kəşf edirlər.Romanın adı öz cinsindən kənarda hörmət və görülmək üçün “qadın kişi”yə çevrilən Joanna personajından gəlir. “Qadın kişi” kişi ağlı olan, bədəni və ruhu hələ də qadın olan qadındır. Coannanın metaforik transformasiyası onun qadınların kişilərdən asılılığını rədd edərək bərabərlik axtarmaq qərarına istinad edir və digər üç qəhrəmanın etdiyi səyahətləri əks etdirir. Roman qadınların hər biri öz həyatına, dünyasına və qadın kimliyinə yeni baxış bucağı ilə ayrılaraq dünyalarına qayıtması ilə sona çatır.

Oktavia Butler “Qadın” hekayəsi. Qaradərili qadının həssaslığından araşdırır. Hekayənin emosional nüvəsini təşkil edən iki irqlərarası cütlük vasitəsilə roman həm də güc, cinsiyyət və irq problemlərinin kəsişməsini araşdırır və gələcək bərabərlik perspektivləri haqqında fərziyyələr aparır. Əsər müasir qaradərili qadının quldarlıq cəmiyyətini necə yaşayacağını araşdırmaq üçün yazılmışdır, burada qaradərililərin əksəriyyəti mülk hesab olunurdu, “bütün cəmiyyətin sizə qarşı yığıldığı” bir dünya. Qohum sözünün anlamı var. Əgər Amerika daha yaxşı gələcəyə doğru irəliləmək istəyirsə, qaradərililərin və ağların bu qohumluğu etiraf edilməlidir. Butlerin Dana və Kevinin oxşar maraqlarını və ortaq inanclarını göstərmək üçün qohum sözündən ilk dəfə istifadə etməsindən aydın görünür. Dana və Kevinin münasibətləri qara və ağ irqli Amerikanın barışması üçün yol göstərir: onlar ölkənin irqçi keçmişi ilə birlikdə üz-üzə gəlməlidirlər ki, qohum kimi birgə yaşamağı öyrənə bilsinlər.

Marqaret Atvud “Qulluqçu” nağılı. Futuristik distopiya romanıdır. Əsərin qəhrəmanı, təhkiyəçi Gileadda hakim sinif olan “komandirlər” üçün övlad yetişdirmək məqsədilə zorlanan “kənizlərdən”, qadınlardan biridir. Roman patriarxal cəmiyyətdə tabe edilmiş qadınlar, qadın səlahiyyətlərinin və fərdiliyinin itirilməsi, qadınların reproduktiv hüquqlarının boğulması, qadınların müqavimət göstərərək fərdilik və müstəqillik əldə etməyə çalışdıqları müxtəlif vasitələri araşdırır. Başlıq bir-birinə bağlı hekayələr silsiləsi (məsələn, “Tacirin nağılı” və “Parsonun nağılı”) olan Cefri Çauserin Kenterberi nağılları”nın tərkib hissələrini əks etdirir.

Feminist qeyri-bədii ədəbiyyat. Maya Angelounun “ Mən Bilirəm Niyə Qəfəsli Quş Oxuyur ” əsəri ABŞ-da böyüyən qaradərili qadınların yaşadığı xüsusi irqçilik və cinsiyyətçiliyi təmsil etdiyi üçün son dərəcə təsirli idi. Əsər müəllifin gənclik illərini təsvir edən tarixi avtobioqrafik əsərdir, xarakterin gücünün və ədəbiyyat sevgisinin irqçilik və travmanın öhdəsindən gəlməyə necə kömək edə biləcəyini göstərən yetkinlik hekayəsidir. Əsərin qəhrəmanı Maya aşağılıq kompleksi ilə irqçiliyin qurbanı qərəzlərə cavab verə bilən özünə sahib, ləyaqətli bir gənc qadına çevrildi.

Ədəbiyyatla bağlı qadınların tarixində mühüm şəxsiyyət ilk qadın tarixçi Hrotsvithadır.Latın Qərbində dramlar yazan ilk şəxs və ilk alman qadın şairi hesab olunur. Onun miflərdən istifadə etməsi, İslamın yaratdığı təhlükə qarşısında bakirəliyə, şəhidliyə və xristian dəyərlərinin gücünə diqqət yetirməklə xristianlığın əhəmiyyəti haqqında yazarkən xüsusi perspektivi göstərir. İblis Hrosvitanın bir çox əsərlərində tez-tez iştirak edir və o, onu dövrünün konvensiyalarına uyğun olaraq xarakterizə edir. “Dionysius” və “Müqəddəs Aqnes” əsərlərində o, erkən xristianların şəhidliklərindən bəhs edir. Hrosvitanın pyesləri hagioqrafiya əsərləri idi. Hagioqrafiya müqəddəs ruhaninin bioqrqfiyası, ideallaşdırılmış tərcümeyi-halıdır. Passio müqəddəsin şəhid olması haqqında məlumatdır. Onun pyeslərində xristian qadınların iffəti və əzmkarlığı zəif və emosional olaraq təsvir edilən Roma qadınları ilə ziddiyyət təşkil edir. “Dulcitius” və “Sapientia” bakirə şəhidlik hekayələrindən bəhs edir. “Dulcitius” Hrotsvitanın müasir komediya janrına uyğun gələn yeganə komediyasıdır. Qadınların yaşadığı ümumi bir məsələ və təzyiq forması olan təcavüzdən bəhs edir. Din qadınlara azadlıq və müstəqillik verə bilər, onlara güc verə bilər.  Hrotsvitha pyeslərində evlilik, zorlama və obyekt kimi görülmək kimi dövrünün qadınlarına təsir edən məsələlərə diqqət yetirir. Qadınların o zamankı həyatlarını və seçimlərini yaxşı başa düşdüyünü nümayiş etdirir.O, qadınları fəzilətli, cəsarətli, hazırcavab və Allaha yaxın kimi qələmə verərkən, o, yalnız bir kişi haqqında nifrət etmədən danışır və onların qeyri-mütənasib şəkildə sınaqlara məruz qaldığını görür.

Azərbaycanda feminizmin düzgün təbliğatını aparan yeganə şəxs hesab etdiyim qadın şairə Aysel Əlizadədir. Əsərləri: “Qadın peyğəmbər” (roman). Əsərləri: “Qadın”, “Seksin poeziyası” şeirlər, “Qızlar ağlamaz”. O, Oşonun “Qadınların kitabı” və “Kişilərin kitabı” əsərlərini dilimizə tərcümə edib. “Seksin poeziyası” əsərinin bu cür adlanmasının səbəbi var. Stereotipləri, doqmaları, kiflənmiş əngəlləri qırmaq üçün bu ad qoyulub. Mənəvi sərhədləri – o sərhədlər ki, insanın azadlığına çox böyük əngəl yaradır, bunları qırmaq üçün. Bir ölkədə, cəmiyyətdə beynəlxalq bir termin problemli qarşılanırsa, ədəbsiz, ayıb söz hesab edilirsə, orada daha üst pilləyə qalxıb nəyisə həll etmək mümkünsüzdür. Çünki Avropa, Qərb yalnız seksual inqilabdan sonra inkişaf etdi. Seks problemini həll edəndən sonra demokratiya qura bildi. İnsan hüquqlarının təməl prinsipləri quruldu. Bunsuz mümkün deyil. “Seks” ingiliscədən tərcümədə “cins” deməkdir. Fransız filosofu, feminizmin banilərindən hesab olunan Simone de Bevuar “The second sex” adlı bir kitab yazıb. Azərbaycan dilinə tərcümədə kitabın adı “ikinci cins” olur. Müəllif ikinci cins kimi qadını nəzərdə tutur və onun cəmiyyətdəki problemlərindən danışır. Niyə ikinci cins? Çünki söz haqqı yoxdur, seçim haqqı yoxdur, təhsilini, ərini, ana olub-olmamasını seçə bilmir, havayı xadiməlik, baxıcılıq rolunu oynayır. Üstəlik, ömür boyu əri tərəfindən seksual istismara məruz qalır. Bu kitaba minlərlə qadın dəstək verdi. Minlərlə qadın qoşuldu. Çünki müəllif onun yaşamlarından yazmışdı. Bu kitab qadın hərəkatının ən sevimli kitablarından biri oldu, biz isə seksə intim münasibət deyirik.  Müəllif “Qızlar ağlamaz” kitabını dünyanı səbəbsiz nifrətlərin bürüdüyü bir dövrdə yazıb. Bu o çağdır ki, qadınlara nifrət üçün “icad edilmiş” səbəblər demək olar tükənmişdi. Feminist ruhda, əqidədə yazılan bu kitab radikal çağırışları ilə seçilir, amma müəllif həm də bütün radikallığına, açıqlığına rəğmən qadınların milli özünüdərk problemlərini gözardı etməyib, feminizm qadınların “əbədi günah dalğaları” altından xilas olmaq istəyindən yaranıb. Həvva ananın başıbəlalı alma hekayətindən bəri insanlar daim qadına faciələrinin baiskarı kimi yanaşıblar.Kitabda bəzi kişilər üçün çətin qəbul olunası fikirlər var. Bunlara baxmayaraq bu kitabı daha çox kişilər oxumalıdır. Çünki Ayselin yazdığı kitab kişiləri təcrid etməyə hesablanmayıb, əksinə bu yazılar ortalıqdakı problemləri birgə həll etmək, acı təcrübələrdən birgə dərs almaq məqsədi daşıyır. “Alfonslar”, “Məşhurlar”, “Zorakı kişilər – qadındöyənlər”, “Bunun başıpapaqlısı yoxdur?” kimi yazılarda bəzi kişilər özləri ilə rastlaşa bilərlər. Əsər doğulan kimi qızların salındığı qəliblərin onların bütün həyatlarına necə təsir etdiyindən bəhs edir. Kitab 30 may Beynəlxalq feminizm gününə həsr olunub.

Mənbə: https://www.ceylanmumoglu.com/

Gənc ədəbiyyatşünas Sərvanə Dağtumas portalımızla əməkdaşlığa başlayıb. Onun bir neçə yazısını ardıcıl dərc etməyi planlaşdırırıq. İlk olaraq “Yazıçı Araz Əhmədoğlu və Kamal Abdulla yaradıcılığına nəzər” yazısı diqqətinizə çatdırılır.

Xoyda yaşayan həmyerlimiz, yazıçı Araz Əhmədoğlunun yaradıcılığı gənc ədəbiyyatşünas olaraq, diqqətimi çəkdi. Yazıçının yaradıcılığının zirvəsini Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” və “Sehrbazlar dərəsi” romanları haqqında yazdığı “Şahəsərin şahəsəri”(Yarımçıq əlyazma) və “İç-içə sirlər dünyası”(Sehrbazlar dərəsi) əsərləri təşkil edir. Yazdığı kitabları ilə Araz Əhmədoğlu Kamal Abdullanın romanlarına yaşadığı coğrafiyada sanki yeni bir nəfəs verdi. Bir oxucunun yazıçını tanıması, əsərlərini mütailə etməsi dünyagörüşünə, əlbəttə ki, təsir edəcək.

İlk növbədə “İç-içə sirlər dünyası” əsərinə nəzər salaq. Yazıçı əsəri şərh etmiş, süjet xəttini detallı izah etmişdir. “Yarımçıq Əlyazmada sirliliyin təməli ön sözdə qoyulur. Yarımçıq əlyazmanın fiziki görünüşü – kitabın bəzi vərəqləri yanıb mətnin aradabir qırılıb itməsi – özü oxucuya qatı açılmamış sirli bir dünyaya dönür. Oxucuya elə gəlir ki, sanki əlyazmalar institutundakı alim Dədə Qorqud Kitabının yeni əlyazma nüsxəsini tapıb… Sirlilik romanın Qorqud bölümünə keçərək, Bayındır Xan Qorqudu hüzuruna çağırıb Oğuzda bir casus olduğunu deyib Qorquddan bu məsələni çözməsinə yalnız kişi olmasını deməsi ilə ən gərgin duruma gəlir…”

 Yazıçı romanın Dədə Qorqud və Şah İsmayıl qollarında romanda iştirak edən bütün obrazları analiz etmişdir. Roman-fantaziya janrında yazılan “Yarımçıq əlyazma”da Əhmədoğlu fantaziya janrına da toxunub: “Fantaziya romanda Qorqudun nur daşından kömək alması, onun işığında dincəlib yuxuya getməsi və

sorğularının cavabını yuxuda alması ilə ən estetik səviyyəsinə qalxır. Bu fantaziya şamanizm həqiqətlərinin dünyası ilə qarışdıqda daha maraqlı səhnələr yaranır. Qazan xan darda qalanda Qorquddan aldığı bir tükünü yandırır və o da bir göz qırpımında onların hüzurunda olur”.

Əsərin quruluşunu müəllif 3 hissəyə bölür:

1. Əlyazmalar institutu;

2. Oğuz xalqının mifik çağlarda yaşadığı olaylar;

3. Şah İsmayılın Çaldıran savaşı.

Araz Əhmədoğlunun digər kitabı “İç-içə sirlər dünyası” adlanır. Müəllifin bu kitabının quruluşu çox zəngindir. Burada da obrazların şərhinə, əsərdəki simvolların izahına geniş yer verilib. “İntiqam karmasının yaratdığı, dəhşətlə dağıtdığı dünyadan günahsız bir ruhu, bir insanı qurtarmaq, çoxluqdan oluşan birliyi yaratmaq üçün Ağ Dərvişin ruhu 2-3 şagirdin arasında paylanıb və balaca oğlan gəlməyincə Ağ Dərvişin ruhu təskinlik tapa bilmir… Sehrbazlar Dərəsində şans deyilən heç nə yoxdur, oradakı hadisələrin hamısı biri o birisindən yaranır, 2-ci hadisə 1-cinin məntiqli nəticəsidir… Öz anasını öldürən Məmmədqulu yalqızlıqdan, qaçaqlıqdan qurtulmaq üçün cəlladlığa üz tutur, bu, onun işlədiyi günahın nəticəsidir, işlədiyi günahsa atasının tapşırdığı intiqamın nəticəsidir. Karmanın gücü obrazların istəyindən, iradəsindən qat-qat güclüdür…”. Və ya “Sehrbazlar Dərəsi üçbucaq formasındadır – bir ruh, bir beyin, bir bədən… Romandakı sehrbazlar əslində sehrbazlar yox, həqiqəti kəşf edib insanlara çatdırmaq istəyən bilginlərdir. Seyid Sarı ona görə Ağ Dərvişi öldürür ki, o, ilahinin sirdaşıdır və ilahi həqiqətləri başqalarına çatdırmaqdan çəkinmir. Seyid Sarı isə həqiqətin başqalarına çatdırılmasının kəskin düşmənidir, yəni həqiqətin düşmənidir…”

Yazıçı bundan başqa, əsərində qaçış və ya yorumlayıcı ədəbiyyat, “Çexovun tüfəngi” prinsipi, şaşdırma və ya sürpriz elementi, Freytaq piramidası, obrazların birbaşa və ya dolayısı təqdimatı, yastı və dəyirmi obraz, dramatik kinayə, ədəbiyyatda şəxsləşdirmə kimi başlıqlara yer verərək, zəngin məlumatlarla oxucunun dünyagörüşünü zənginləşdirir. Yazıçının hər iki kitabı oxucunu maarifləndirir, Kamal Abdulla yaradıcılığının dərk olunmasında oxucuya işıq tutur. Hər iki kitabı kitabxanalardan və ADU-dan əldə etmək mümkündür.

Müəllifə ədəbi fəaliyyətində uğurlar arzu edirəm.

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(22.01.2023)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

“Gənc Ədiblər Məktəbi”nin müdavimi, Azərbaycan Yazıçılar Birliyi Gənclər Şurasının və Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Prezident təqaüdçüsü, “İlin gənci” müfakatçısı, Azərbaycanın Mədəniyyət və Ədəbiyyat Portalının Baş redaktoru

“Ədəbiyyat və incəsənət” portalı gənc imza Şəfa Vəlinin “Biz kimik?” essesini oxucularına təqdim edir. 

İlk düşünən kim olub və nə haqqında düşünüb? Əbədi suallardan daha biri… Və bizi – insanları çeşidləyən də məhz belə əbədi suallardır. Cavabını bilmirəm, amma əminəm ki, ilk düşüncənin içində də “mən kiməm?” sualı cilvələnirdi. 

Xətrinizə dəyməsin “çeşidlənən insanlar” deməyim. Düşününcə bu da olur. Düşünməyin də əleyhinə deyiləm; gəldiyim qənaətlər düşüncəmin məhsuludur. İnsanlar çeşidləndikcə, düşüncələr də “dövr” adlı dolabın güzgülü dolablarında “səliqəylə” düzülür. Pərakəndə düşüncələri yalnız dövrün qapısının eşiyində görə bilərsiniz. “Biz kimik?” sualı o pərakəndə düşüncələrin xammalıdır… 

Mağaradakı ulu babam özü haqqında nə fikirləşirdi, kolxozun tütün sahəsində toxa döyən nənəm əl-üzünü yuduğu çaydakı əksində kimi görürdü, bilmirəm. Amma mən hər yeni gündə yeni bir “mən”lə tanış oluram. 

Bir gün meşədəki itburnu çiçəyinin ətrinə valeh olan, sabahısı gül dükanından üstünə ətir səpilmiş gül almaq üçün növbəyə durandır içimdəki “mən”. Mikroavtobusdakı kəndli  xalanın üstündən gələn qoxuya ürəyi bulanan, supermarketdə “Təbii qatıq” yazılı plastik qutunu işığa tutub “içindəkilər” bölməsini diqqətlə oxuyan “mən”dən çəkdiyim də az deyil… 

Dəri ayaqqabımın ucuyla işıldaböcək öldürən, sosial şəbəkədə “təbiəti qoruyaq” haştağı paylaşan dövrün insanıyam mən. Özümü tanımaqçün, sadəcə, özümlə keçirəcəyim zamana ehtiyacım var, bilirəm. Amma son model telefonuma gələn mesajın səsi ən içəri otaqdan da eşidilir. 

Bilsə də, “bilirəm” deməyə ar edən insanları oxuyuruq kitablarda; “çox oxuyaq, çox bilək” şüarıyla “bilmirəm” deməyə ar edirik. Bilmədiyimizdən ağızdolusu, şövqlə danışmağımız bundandır. Düşüncələrimizi də belə cilalayırıq… Amma bu cila almaz cilası deyil, uzağı, su sızdıran bir divarın müvəqqəti cilalanmasıdır.  Axar suyun qabağında dağ dayanmaz… Demişkən, Norveçdə dağların altından su sızır, yaxın 15 ildə 80 metrlik sunami yaranacağı ehtimalı var. 

Əşşi, bizə nə ey, Norveçdən? Qlobal istiləşmə bizə qalıb?! Son statusumu bəyənməyən dayım qızı özünə təzə don alıb. Görəsən, qiyməti neçəyədir? O günü də qonşumuz qəşəng iki torba dolusu bazarlıqla gəldi evinə. Yəqin, anasının təqaüd kartını alıb əlindən… 

İndi özünüz deyin, bu qədər düşüncənin içində, “mən kiməm?” sualına cavab axtarmağa vaxt qalır?  Yox! Stefan Zweig “Dünyaya açılan qapı: kitab” əsərində texnologiyanın heç vaxt kitaba qalib gəlmədiyini yazıb. Mən onun bu əsərini “səsli kitab” kimi internetdən dinləmişəm… 

“Təzadların uşaqlarıyıq biz…” Təsəllimizə bax… 

“İnsanıq biz…” Bəhanəmizə bax… 

“Səhv etmək hamının haqqıdır…” – deyirdi bir Hollivud filminin qəhrəmanı… Bəraətimizə bax…

“Oxumaqdan başları xarab olanların” şəkilləndirdiyi dünyada, elə onların yarımçıq ömürlərindən qalan heykəllərinin önündə özçəkim edirik. Öz çəkdiyimizi də nadirən bəyənirik. Özgüvənimiz hamam otağında pop musiqisi oxumaq qədərdir çox vaxt. 

“Mən kiməm?” sualını özümüzə verdikdə cavabsız qalmırıq, yox… Amma verdiyimiz cavabların heç birindən əmin deyilik… Hətta, adımızı söylədiyimizdə belə bir anlıq tərəddüdümüzün səbəbi var: biz özümüzü tanımırıq. 

Başqasıyla getdiyimiz bahalı restoranda bir həftəlik qazancımızı bir başqasının cibinə ötürürük yarım saatda… Qonşumuzun xoşuna gəlsin deyə onun sevdiyi rəngdə gödəkçə alırıq. Çəkmələrimiz addımlarımızın rahatlığına yox, hər 50 ildən bir eyni şeyi “yeni dəb” kimi sırıyanların bank hesablarına “xidmət edir”. Xidmət demişkən, evimizə, maşınımıza, evdəki əşyalarımıza həsr edirik ömrümüzü; halbuki bütün bunlar insanlara xidmət etməsi üçün yaradılıb. 

Bir öynəlik yeməyin pulunu bir həftəyə qazanan adamı yaxşı tanısaq, bir daha addımımızı o bahalı restorana atmarıq… Gördünüz? Tanımırıq özümüzü… Heç tanımırıq… 

“Mən kiməm?” sualındakı “mən”i tanısaq, onunla dost olsaq, onun qayğısına qalsaq, sonrakı etapda “biz” anlamını qavraya bilərik. “Biz” uğrunda edilən hər fədakarlıq sonunda sağlam cəmiyyətə, keyfiyyətli həyata aparıb çıxarır…

Həm növlərimizin (ki, təbiətdə biz də canlı növüyük) əlini “biz”dən çoxdan çəkdiyi, “mən”i yanlış anladığı bir dövrdə “biz kimik?” sualına cavab axtarmaq cəsarətdirmi? Cəsarətliləri qorxaqların fəndi yenir həmişə… Aydınlıqdırmı? Pərdələri aynaları qapatmaq üçün icad ediblər zülməti sevənlər… Və də yaman bahadır pərdələr… Bahalı və məcburidir, üstəlik… 

Demişkən, iş otağımdakı pərdəni yeniləsəm, barı… Yeni pərdədən əvvəl,  pəncərəyə təzə çərçivə saldırım, bəlkə? O taxta qapı son model pəncərə çərçivəsinə uyuşacaqmı? 

…Bu da mənə “Didro effekti”…

…İndi özünüz deyin, bu qədər düşündüm, bu qədər anlatmağa cəhd etdim, kim olduğumu anladınızmı? 

Bilirəm cavabınızı. Böyük hərflərlə özü də: “YOX!” 

Nolar, bizdən də keçər, qoy bir az da bizdən sonrakılar düşünsün: “Biz kimik?”

“Ədəbiyyat və incəsənət”

(20.02.2023)

Mənbə: https://edebiyyatveincesenet.az/

KİTABLARLA KEÇƏN KİTAB ÖMÜR

Xuraman Hacıyeva Kəlbəcərdə kitabı sevən və sevdirən kitabxanaçıların

da anası sayılırdı

…Onun haqqında çoxdan, hələ əlimə ilk qələm alandan yazmaq istəmişəm. Amma, nə bilim, nədənsə, yaza bilməmişəm. Səbəbi-filanı da olmayıb. Bəlkə də haqqında yazdıqlarımdan daha çox mənim üçün əziz olub, mehriban çöhrəsində bir türk xanımının simasını görmüşəm. Xanım-xatınlığı, ziyalılığı, mehribanlığı, yurda, el-obaya bağlılığı, ən əsası isə kitabsevərliyi və sevdirməsiylə qəlbimə yazılıb adı da, fəaliyyəti də.

…Anamı nə qədər çox istəyirəmsə, onu da o dərəcədə özümə doğma, yaxın, simsar bilmişəm. Axı, ana əvəzi həyətində mənə də doğmalıq göstərib, həm “sultanlıq illərim”də, həm də ailə qurduqdan sonra. Həyətində, evinin bir otağında mənə, sonralar ailəmizə sığınacaq verib. Bişirdiyi nə olubsa, ondan bizim payımızı əskik etməyib.

İntizarda çox saxlamayacam sizi. Haqqında söz açmaq istədiyim xanım-xatın anamız, bacımız, xalamız, bibimiz Xuraman Hacıyevadır. O Xuraman ki, çoxlarına kitabı sevdirib. Kitabsevərliliyin xeyirni anladıb. Mehr-məhəbbətini qız balalarına və kitablara salmağı ilə yaddaşlara yazılıb.

Hacı Şirinlər-

Kəlbəcərdə köklü-köməcli nəsil

Kəlbəcərdə köklü-köməcli nəsillərdən olub Hacı Şirinlər. Rəhmətlik Hacı Şirin oğlu Müseyib Kəlbəcərdə sayılıb-seçilən kişilərdən biri kimi xatırlanır. Bu nəsil-tayfadan boy atanlar ziyalılıqları, xeyirxahlıqları, alicənablıqları ilə nəinki Kəlbəcərdə, respublikada məşhur olublar.

Xuraman xalanın qardaşı Cəlal əmi ilə atam Nəriman uzun illər eyni idarədə işləmiş, qardaş qədər dost olmuşdular. Demək olar ki, biz iki qardaş da Cəlal əminin gözləri qarşısında böyümüşdük. Atamızın yerinə idarədə gözətçi də qalardıq dərsdən sonra. Cəlal əmi bizi balalarından seçməzdi… Onun da ailəsini doğmalarımız kimi sevirdik. Cəlal əminin oğlu Mahirlə orta məktəbi bir sinifdə qurtarmışam. Sən demə, sonralar Xuraman xala ilə eyni mədəniyyət müəssisəsində – Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Şöbəsində (mən şöbədə, o isə MKS-də) işləyəcəkmişik.

Xuraman Hacıyeva Bakı Mədənii-Maarif Texnikumunu bitirdikdən sonra Kəlbəcər şəhərindəki (o zamanlar qəsəbə adlanırdı) Mərkəzi Kitabxanada işləməyə başlayıb. İllər onun ömründən aldıqca, o, bu sadə, lakin çətin, şərəfli peşədə püxtələşmişdi.

Onun kitaba sevgisindən bəhrələnənlər…

Xuraman xalanın kitab sevdirdiyi Kəlbəcər gəncliyi artıq ömürlərinin ixtiyar çağlarını yaşayır. Neçə-neçə kəlbəcərli gənc məhz onun kitaba sevgisindən bəhrələnib BDU-nun Kitabxanaçılıq fakültəsini bitirmişdi. Mərhum Zimistan Həsənov (sonralar “Yenilik” qəzetinin baş redaktoru, RPK-nın təlimatçısı), Kifayət Cabbarova, İbrahim Atakişiyev, Şəhla İbrahimqızı, Briliyant Hüseynova, Oqtay Salahlı, Qərənfil Əhmədova, Nəcibə Əhmədova, Gözəl Ələkbərova, Məxmər İsmayılova, Miyasət Həsənova və s. kimi peşəkar kitabxanaçılar ondan az şey öyrənməmişdilər.

Xuraman xala rayon miqyasında həm də bir ailə başçısı kimi də tanınır, sevilirdi. Bir çətən qız külfətini o, İkinci Dünya müharibəsindən qayıdan ömür-gün yoldaşı İsmayıl əmi ilə baş-başa böyüdəcəkdilər, zalım fələk aman vermədi.

Xuraman xalanın qız balaları da özü kimi, xanım-xatınlıqları ilə seçilirdilər. Bu isə, əlbəttə, nəsildən, gendən gəlmə idi: qürurlu, əxlaqlı, tərbiyəli, mənəviyyatlı, abır-həyalı, ismətli…

Bura qədər kəlbəcərli günlərimizə boylanmaq istədim. Xuraman xalagilin həyətində mərhum tələbə dostum və iş yoldaşım Mahir Orucovla subaylığın daşını atmamışdan kirayənişin kimi qalırdıq. Kənardan elə bilirdilər. Amma xatırlamıram, nə qədər orada subay qaldıq Mahirlə, amma, ailə qurduqdan sonra da Xuraman xala bizə sığınacaq verdi. Rayon mərkəzində işlədiyimiz üçün piyada kəndə gedib-gəlmək problemimizi bilən bu ana əvəzi xalamız bizə isti qucaq açmışdı.

İlk xatirə: yaddaşımın boxçasından

Mahir Orucovla Aşıq Şəmşir adına Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Evində işləyirdik. İkimiz də Xuraman xalagilin həyətində qalırdıq (yolumuz kəndə uzaq olduğuna görə). Mahir həddindən çox utancaq idi. Əxlaq, mədəniyyət nümunəsi idi. Zəif yox, zərif xarakteri vardı: tez inciyərdi-küsərdi. Xuraman xalanın bir çətən qız külfəti vardı (hər birinin də öz ailəsi-uşaqları). Amma hamımızın anası sayılan Xuraman xalanı tək buraxmırdılar – hər gün bu həyətdən uşaq səs-küyü əskik olmazdı. Qız nəvələri də az deyildi, maşallah olsun, hər biri də mələk kimi saf, gözəl, nümunəvi tərbiyəsi ilə.

Mahir bu uşaqlardan da utanardı, təsəvvür edin: qızlar, nəvələr nənənin başına toplaşıb həyətdə (ev ikimərtəbəli idi. Taxta pilləkənin aşağısında, giriş qapısının yanında da su krantı) oturanda Mahir yaşadığımız birinci mərtəbədən bayıra çıxmazdı, dünya dağılsa da.

Bir gün (günorta naharına) işdən evə gəlmişdik. Qızlar da, balaları ilə həyətdə idilər. Çay qoymağa suyumuz yox idi. Dedim ki, çaydanı götür, çıx krantdan su doldur gətir, mən də xörək qızdırım. Dedi ki, özün çıx, mən çıxa bilmərəm, həyət doludu arvad-uşaqla, necə çıxım?! Mən dedim, bu etiraz elədi. Axırda əlacsız qalıb boş çaydanı götürüb həyətə su gətirməyə çıxdı. Kaş, çıxmayaydı. Krantın üstünə sanki gözüyumulu getmişdi, çaydanı yarı doldurmamış geri qayıdanda necə tələsdisə, ayaqları dolaşıb üzüstə yıxıldı. Vaaay! Həyətdə qışqırıq qopdu. Qaçdım həyətə ki, yazığın ayağı iliçib balaca bir daşa, nəyəsə, yıxılıb. Üz-gözü qan içindəydi. Qaldırdım, əl-üzünü yuyub apardım evə. Yıxılmağının səbəbini demədi. Sonralar öyrəndim ki, yazıq qızları görüb tələsik evə qayıdıb ki, onun su gətirdiyini görməsinlər. Onda da ayaqları dolaşıb bir-birinə və yıxılıb. O gün onu da gördüm ki, Xuraman xala bir ana kimi özünü necə atdı Mahirin üstünə.

Mahiri qaldırdıq. Yüngülcə dizi sıyrılmışdı. Yazıq Mahir düz bir ay məni dindirib-danışdırmadı. Elə-belə, dilucu danışdırdı. İncimişdi ki, onu su gətirməyə qəsdən göndərməsəm, o da qızların yanında büdrəyib yıxılmaz, biabır olmazdı. Belə saf, səmimi idi dostum, Allah rəhmət eləsin!

Arzu dilimizdə qabar bağladı …

Bu acılı-şirinli xatirəni yada salmaqda məqsədim həm də kəlbəcərli günlərimizi unutmamaq, Xuraman xalanın özünün və qız balalarını necə başına toplayıb bir ana nəvazişi, qayğısı ilə (hətta, ailələlərini, nəvələrini də) yaşamaqdan zövq almasını oxuculara çatdırmaqdır.

…Bu da Kəlbəcərdən perik düşdüyümüz sonrakı illər. Kəlbəcərlilərin daşı atıldı ölkənin 56 rayonunun 700-dən yuxarı kənd-kəsəyinə. Ölən öldü, qalanlar isə yarımcan, xəstəhal Kəlbəcəri görmək arzusu dilində qabar bağladı. Kəlbəcərə gedən yollar sinəmiz kimi dağlandı: bircə bəndə yolçusu olmadı. Ölməz Ənvər Rzanın “Kəlbəcərə gedən yollar” şeirinə qabaq-qənşər mən də bir gəraylı yazıb internetdə (focebookda) paylaşmışdım. Şeirə münasibət bildirənlər arasında Xuraman xalanın nəvəsi də var imiş: Kəmalə Hacıyeva. Mən Kəmaləni Kəlbəcərdə uşaqikən görmüşdüm. Elə elektron dünyanın imkanları bizi virtual olaraq qarşılaşdırdı. Nələri itirdiyimizi onunla bölüşdük. Anası, bacım qədər çox istədiyim Solmaz xanımın səsini eşitdim, üzünü də gördüm. Ailənin Bərdədə məskunlaşdığını öyrəndim.

Və bir gün kəlbəcərlilərin sevimlisi, mənim isə ana-bacım kimi gördüyüm, duyduğum, əllərindən çörək, xörək alıb yediyim, imkansız günlərdə evində, məhləsində gənc ailəmizə sığınacaq verib, balalarından ayırmayan Xuraman xala haqqında indiyə kimi bir sətir fikir, xatirə yazmadığımı özümə bağışlaya bilmədiyimi dedim. Məmnuniyyətlə, məlumat, şəkil-faktlar verdilər qızları Kəmalə ilə Şəlalə.

Kəlbəcər – həsrətin çəkdiyimiz körpəlik beşiyi

İlk həmsöhbətim də elə böyük bacı, Bakı Slavyan Universitetinin Filologiya fakultəsinin məzunu, Kəlbəcər 106 saylı tam orta məktəbdə dil-ədəbiyyat müəlliməsi və Təhsil Nazirliyinin xüsusi təlimçi vəzifəsində işləyən Kəmalə xanım Hacıyevadır:

-Bilirsiniz, Kəlbəcərin əvəzedilməzliyini yalnız biz kəlbəcərlilər, yəni o cənnətdə doğulanlar demir. Orada doğulmayıb, həsrətində yaşayanlar da Kəlbəcər üçün qan-yaş tökür. Axı, Kəlbəcərin tayı-bərabəri (təbiəti də, insanları da) sərvət idi. Bu fikirin müəllifi mən deyiləm. Yaxşı yadımdadır. 1996-cı ilin aprel günlərinin birində Ulu Öndər Heydər Əliyev bir qrup kəlbəcərli ziyalıları qəbul edirdi. Orada Kəlbəcər haqqında çox dəyərli fikirlər səsləndirildi, əvəzedilməzliyi xüsusi vurğulandı. Xatirimdə qalan, sonralar isə müxtəlif kitab və məqalələrdən oxuduğum, yaddaşıma həkk olunan bu oldu ki, Ümummilli Liderimiz Kəlbəcərin insanlarını da təbiəti kimi sərvət hesab edirdi.

Kəmalə müəllimə ailədən, ata-anasından, Xuraman nənəsindən söz açmazdan öncə Kəlbəcərini – həsrətini çəkdiyi körpəlik beşiyində keçirdiyi günləri xatırladı. Yandı-qovruldu. Bəhməndən, Sücaətdən, Qəmkeşdən bənd-bənd şeirlər dedi. Sonra da keçdi Murovdağdan bu üzdə qələmi dərd yazan kəlbəcərli şairlərdən, buraxılan kitablarından danışmağa. Birdən yadına düşdü ki, bəs, nənəsindən, babasından… danışırdı axı. Beləcə, fikrinə körpü saldı. Döndük ailəyə:

-Hə, onu deyirdim axı. Böyük xalam Qələnfilin bir oğlu, beş qızı var, maşallah olsun. Hədiyyə nənəmin ilk nəvə hədiyyəsidi.Ondan sonrakılar isə Yasəmən, Mehparə, Təranə, Vüqar, Mehribandır. Vüqar Neft Akademiyasının bakalavr pilləsini, sonra isə magistraturanı bitirib…”

Telefonun o başında duyulan həyəcan

Əmlak Məsələləri Dövlət Komitəsi yanında Daşınmaz Əmlakın Dövlət Reyestri Xidmətinin Bərdə Ərazi İdarəsində 13 ildir mütəxəssis kimi çalışan Şəhla xanım söhbətimizə qoşulur. Əlavə edir ki, Xuraman nənəsinin ikincii övladı anası Solmazdır: “…Anam Kəlbəcərdə Uşaq Xəstəxanasında tibb bacısı işləyirdi. Atam Möhübbət isə 2003-cü ildə Kəlbəcər həsrətinə dözə bilmədi, qəfildən dünyasını dəyişdi. Dörd bacıyıq. Bacım Yaqut ailəlidir, iki oğlu var. Kəlbəcər Rayon Aşıq Şəmşir adına Mədəniyyət Evində işləyir. Bacım Lamiyyə də ailəlidir: bir qızı, bir oğlu var, işləmir. Mən orta məktəbi bitirəndə ölkədə müharibə gedirdi, ali təhsil almaq arzuma çata bilmirdim. Nəhayət, gec də olsa, iqtisadiyyata qəbul oldum. İşimdən və xidmətimdən razıyam. Cənab Prezidentimiz İlham Əliyev demişkən, xalqa xidmət, vəzifəsindən asılı olmayaraq, hər kəsin borcudur…”

Kəmalə müəllimə bacısının fikirlərini davam etdirir: “Xalam Əsmər nənəmin üçüncü övladıdır. O, əczaçılıq texnikumunu bitirib, üç uşağı var idi: (bir qədər duruxur, telefonun o başında həyəcan duyulur. Hiss edirsən ki, kövrəlib, dili topuq vurur, nəhayət, o, göz yaşlarını silib sözünə davam edir) iki oğlu, bir qızı. Oğlu İlqar qəfil hadisə zamanı həyatını itirdi. Allah rəhmət eləsin dünyasını dəyişənlərin hamısına…”

Xuraman xalanın ömür yolunda qalan izlər

-Sahibə xalam gənclik illərindən Bakıda yaşayır, iki qızı, bir oğlu var,- Kəmalə müəllimə, dərindən köks ötürüb sözünə davam edir: – Həyat yoldaşı Miryusifi vaxtsız itirdi, çox cavan rəhmətə getdi. Amma xalam bu çətinliyin öhdəsindən tək və bacarıqla gəldi: üç uşağı ali məktəbdə oxutdurdu, ev-eşik, ailə-uşaq sahibi etdi. Bir şeyi də qeyd edim ki, xalam Sahibə ilə Xuraman nənəmin taleyində o qədər bənzərlik var ki. Nənəm də İsmayıl babamı vaxtsız itirib. Təkbaşına 5 qız böyüdüb, hamısını da oxudub ev-eşik sahibi etmişdi Xuraman nənəm. Mətanət xalam evin beşinci qızı olub. Nənəm ona həm ana olub, həm də ata. Uzun müddətdir ki, Kəlbəcər Rayon Mədəniyyət Evində işləyir. Üç qızı var. Onlar da ailəlidir. Hə, o, həm də nənədir axı, başını qatanları var…”

…Bu da Xuraman Hacıyevanın ömür yolunda qalan izlər. Beş qız balasının talelərinə yazılanların heç də hamısı ürəkaçan olmayıb. Biz də o qəmli notlara toxunmadıq. Mənnən həmsöhbət olan hər iki nəvəsi sevib-seçdikləri peşələri ilə nəinki analarına maddi dəstək olurlar, həm də xalqımıza xidməti özlərinə mənəvi borc sayırlar. Özgə nələri var ki?! Kəlbəcərlilər yerində olsaydı, onlar da bəxt-talelərindən könülaçan fikirlər söyləyər, daha dərd yumağı sarımazdılar ki.

Şəhla xanım Yaradanın yazdığı qismətə tale payı kimi baxır. Tanrısına daha çox sığındığını deyir. İnanır ki, əvvəl-axır Kəlbəcər erməni dığalarından azad, Dilqəmlə Şahbaz əsirlikdən xilas ediləcəklər. Qıldığı namazında etdiyi duaların ilkini Kəlbəcərin Tanrı tərəfindən azad olunmasıdır.

Hicran, ayrılıq və vüsal yaşları…

.. Bu qızların hər ikisi ilə anaları Solmaz xanım qürur hissi keçirdiyini deyir. Elə qız balalarının hamısını da nəzərdə tutur. Xuraman xalanın el-oba arasında seviləsini əziz və xoş xatirə kimi yaddaşına yazıb:

-Anamızın Kəlbəcərdə necə sevildiyini gördükcə, vallah, qardaşsızlıq ağrısını unutmuşduq. Qardaşlı bacılara heç vaxt həsəd aparmadıq. Çünki elə qardaş-bacılar görürüdük ki… Anamızın kitablarla keçən ömrü örnək idi. Atamızı erkən itirmişdik. Ailəmizin bütün kişi qayğıları da anamızın üstündəydi. Ona görə biz daha da məsuliyyətlə oxuyur, gələcəyimizi qurmaq üçün öz imkanlarımızdan istifadə etməli idik. İllər gəlib keçdi. Anasızlıq ağrısını da yaşayası olduq. Bu az imiş kimi, Kəlbəcərimizi də itirdik. 30 ilə yaxındır ki, Kəlbəcər həsrəti ilə sabahları açır, Tanrıya yalvarırıq ki, bizim qalanımızı heç olmasa qəribməzar eləməsin. İnanırıq ki, o gün gec-tez olacaq: ağlaya-ağlaya Murovu bu üzə aşan kəlbəcərlilər vüsal yaşları ilə də o tərəfə yol başlayacaq…”

Ayağı çisginli, başı dumanlı,

Gəzmək istəyirəm o dağı bir də.

Bulaq nəğməsinə qarışa səsim,

Qımışa qönçənin dodağı bir də.

Qaranquş qayıda qura yuvasın,

Duyaq bir doyunca bahar havasın.

Çəkəm o dağların cövrü-cəfasın,

Olmaya ağzımda dad ağı bir də.

Duman ötə, zirvələrə, çən gələ,

Dünya mənə səma kimi gen gələ.

Alça tumurcuğu açıla, gülə,

Bəzənə-düzənə budağı bir də.

Bu şeirlə qızlarla sağollaşıb ayrılırıq. Amma, xəyalımda Murovdağdır hələ də. Xuraman xalanın peşə və qəlb dostu olmuş, doğma bacılar qədər bir-birinə bağlı anam Güllərlə qardaşım İbrahimi Murovdağda axtardığım o müdhiş günlər dumanlı olsa da, canlanır. Daha yaza bilmirəm. Dilimin ucuna o dəhşətli günlərə yazdığım bir şeir gəlir:

Anam, sənə acı layla çalıram,

Gecələr sübhəcən, Güllərim mənim!

Qollarını boynuma da salıram,

Axır gözlərimdən sellərim mənim.

Qayıtmır baxışım qızdan-gəlinnən,

Gözlərim anamı arayır, gəzir.

Xəyalımda Murovdağdı hələ də,

Anam, yalın ayağını daş-qaya əzir.

Başdaşına söykəyəndə üzümü,

İsitmir yanağın axan göz yaşım.

Kim verə bilər ki, ana qucağın,

Qoyum dizi üstə ağrıyan başım?!

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

Bakı, 31 avqust 2019-cu il

…Müqəddəs varlıqlardan biri – zərif, incə məxluq epitetləri ilə obrazlaşdırılmış qadın tarix boyu ulu Yaradanın ən gözəl əsərlərindən sayılıb.

Ana və Vətən!

Bu iki müqəddəs varlıq bir-biri ilə sanki əkiz yaranıb. Peyğəmbərimiz buyurub ki, cənnət anaların ayaqları altındadır! Ana sözünün Vətənlə qoşalaşması hər iki ifadəni bir az da qüvvətləndirib, insanlara sevdirir. Çünki bu zaman Ana Vətən obrazı yaranır.

Ana ailəyə istilik, xeyir-bərəkət gətirir. Ana qardaşa bacı, həyat yoldaşına həyan, simsar, sirdaşdır. Ana yurddaşdır – yurd daşıdır. Pərvazlandırdığı, qanadlandırıb yuvadan uçurduğu balalarının yolunu yurdda, ocaqda daim intizar dolu baxışlarla gözləyəndir. Ana kişinin çiyindaşı, məsləkdaşı, ömür-gün dostu, həyat yoldaşıdır. Ana varlıqlar içərisində hər kəsdən başdadır: baş tacıdır. Ana həm də el-obada ağbirçək – yolgöstərəndir…

Qadınlar həyatın mənası, bəzəyi və əbədi gözəlliyidir

8 Mart tarixi qadın və gözəllik bayramı kimi qeyd olunur. Lakin tarixə diqqətlə nəzər salsaq, görərik ki, bu bayram heç də romantik hadisələr nəticəsində yaranmayıb. Bu bayramın qeyd olunmasının həm də qədim tarixi var.

Ötən əsrin 90-cı illərindən Azərbaycan qadınları daha müqəddəs bir obraza çevrildilər, səhnədə deyil, həyatda. Qarabağın qanlı-qadalı illərində dəhşətli qırğınlar törədilən, Yer üzündən silinən bir yurda, yaddaşlarda daşlaşan Xocalıya dönüb isti qucağında, qundağında körpəsi boğulan, yurdu dağıdılan, fəryadları qulaqlardan getməyən, diri-diri tonqallara qalanan, balalarına əli yetməyən bir ağbirçək obrazını xatırlatdı analar! Demək olmur ki, əsirlikdə, girovluqda neçə-neçə qız-gəlinlərimiz erməni vandallarının, daşnakların amansız təcavüzünə məruz qaldılar. Namusunu erməni quldurlarından qorumaq üçün qayaların başından özlərini Tərtər çayına atan ana-bacılarımızı unutmaq mümkündürmü?!

Bəşəriyyətin yarıdan çoxunu təşkil edən qadınlar, analar – bu zərif məxluqlar həyatın mənası, bəzəyi və əbədi gözəlliyidir.

Analar eyni olurlar…

8 Mart – Beynəlxalq Qadınlar Günü ilə bağlı Ümummilli Lider Heydər Əliyevin söylədiyi fikirlər bütün zamanlarda aktualdır: “Bu bayram, doğrudan da, bizim bütün bayramlar içərisində ən gözəl bayramdır. Çünki bu, qadınlara həsr olunubdur. İnsan cəmiyyətində qadının rolu, əhəmiyyəti məlumdur. Qısaca onu demək olar ki, qadınsız həyat yoxdur. Qadınlar cəmiyyətdə, həyatda göstərdikləri bütün başqa xidmətlərlə yanaşı, ona görə ən yüksək qiymətə layiqdirlər ki, onlar anadırlar…”

Qadınların özünəməxsusluqları odur ki, onlar xarakter baxımından bir-birinə bənzəməzlər: zəif olduqları qədər də güclülükləri ilə diqqət çəkirlər. Onları birləşdirən yeganə bir ad var – ANA! Qadınlar fərqli, analar isə eyni olurlar. Onlar istəkləri, arzuları, sevinc və kədərləri ilə bir-birilərinə bənzəyirlər. Bütün analar övlad yolunda hər cür cəfaya hazır olurlar – gözlərinin nurunu, saçlarının qarasını, gecələrin bal yuxularını balalarından əsirgəmirlər. Beşik başından ayrılmayan ana balasının nağıllı-noğullu dünyasını qurur, onu əzizləyir…

“Qəriblər ağısı oxuyan durna”nın vida nəğməsi

Bu fikirlər illərlə doğma yurduna həsrət qalan bir ananın son pıçıltılarıdır. 2005-ci ildə, “baharın gülşən çağında” bülbüllər cəh-cəh vurub ötəndə bağda biri də ahu-zar içindəydi, adı Güllər, güllərin ən gözəli-göyçəyi. Sinəsində söz cücərdən, simasından nur, qələmindən və qəlbindən lirik duyğulardan daha çox həsrət, hicran, nisgil, intizar, qəm-möhnət süzülən bir ananı deyirəm. Yuxusuz gecələrinin əsəri olan xalı-xalçalarda barmaqlarının izi, dildə-ağızda şirin sözü qalan Güllər Məmmədqızının ilk kitabının adından da görünürdü ki, qəlbinin göylərini qara bulud alıb. Ona görə də gözlərindən ağ yağış sellənərdi “Qəriblər ağısı oxuyan durna”nın – Güllər ananın! Kəlbəcərsizlyə dözə bilmədi: “Orda açıb, burda solan bir güləm” dedi oxucularına, radio dinləyicilərinə…

17 il Göyçə, Qarabağ… Kəlbəcər həsrətini böyütdü dərdli sinəsində. Misralarından boylandı yurd ağrıları. 28 ildən sonra “dəmir yumruq” düşmən başına enəndə, Qarabağı – Şuşası, Kəlbəcəri… azad ediləndə anamın da ruhu o gün sevindi…

“Qaytar ana borcunu”

Analar balalarına ömür qıyır, quş kimi qol-qanad verib pərvazlandırırlar. Yuvasından qanad açan balalar, təəssüf ki, heç də həmişə bu müqəddəs varlıqların “kirpikləri ilə od götürmələrini” dəyərləndirə bilmirlər.

Bədii əsərlərdə obrazlaşdırılmış belə nümunələr az deyil. S.Rüstəmin “Ana və poçtalyon” şeirinin qəhrəman obrazı olan ananın oğul yolu gözləməkdən gözləri tor gətirmədimi?

Əli Kərimin “Qaytar ana borcunu” şeirində ananın gücü ürəyində onu qınamağa da yetmir. Bircə balasına yalvarır ki, “gümanımı yanıltma…”

Analar müqəddəsdirlər, həm də Vətənə şəhid oğul verdikləri üçün!

…Ana cəmiyyətdə də öz vacibliyini təsdiqləyən, adilikdən ali kürsülərədək ucalan bir vətəndaş, həm də yaradıcıdır: xalq sənətini yaşadan xalçaçıdır, tikməçidir, əyricidir, toxucudur… Ana müəllimdir, həkimdir, təyyarəçidir, mühəndisdir, nəhayət, şairdir, bəstəkardır, rəssamdır, səhnə xadimidir…

Analar müqəddəsdirlər, həm də Vətənə şəhid oğul verdikləri üçün! Analar zülmə tabedir, düşmən tapdağında qalan, tar-mar edilən yurdu dağıldığına görə! Analar dözümlüdürlər, ağır dərd-sərə, ağrı-acılara sinə gərdikləri üçün! Qarabağ dərdi sinələrində qaynayan analar səbirlidirlər, atalardan fərqli olaraq! Sinələrinə çəkilən bala dağını sevib əzizlədiklərinə görə analar əbədilik qazanıblar!

Kim deyil ki, analar?! Sənət dünyasının sevilənləri sırasında, önündə gedənlərdirlər! O, adidir! O, alimdir, o, diplomatdır! O, Koroğluya Nigar, Qaçaq Nəbiyə Həcərdir, bu gün isə şəhidlərimizin, qazi və Milli Qəhrəmanlarımızın anasıdırlar!..

Analar ölməzdirlər, əbədidirlər – şəhidlik zirvəsini qazanan oğulları kimi!

Məhəmməd NƏRİMANOĞLU,

“Azərbaycan”