Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, Azərbaycan Respublikası Prezidenti Təqaüd Fondunun təqaüdçüsü, “Kredo” qəzetinin Baş redaktoru
Babəkin bu günkü düşmənlərindən soruşmaq istərdim… … bəlkə kişiyana deyəsiniz : Babəkə görə sizə nə qədər pul boyun olublar… Bütün ərəb xilafəti və IX əsr Babəkə qalib gələ bilməyibsə… sən uşaq pulu təbliğatınla Babəkə qalib gələ bilməzsən… İnsafən sənin uşaq pulu izahın mənim xoşuma gəlmişdi… Sərdar Cəlaloğlu , incimə , nəvələrimə dedim ki, işdi şayəd , Sərdsr Cəlaloğlunun təklifi ilə uşaq pulu verilsə onu götürməyin…ç … və mənə indi aydın olur… niyə uşaq pulu verilmir… demək ağıllı bir adam , yəni milli ruhu öz sözündə təmsil edən birisi təklif versə çox asanlıqla iş həllini tapar… Gərək gözləyək ağıllı siyasi düşüncə adamlarının meydanını… … bilərəkdən sözü , mətni bir az… ” çətin ” yazdım… Nə qədər olmaya bir az qanan tapılar… Necə ola bilər ki, bir ölkənin içində oturub.. ölkənin milli ruhuna qarşı döyüşəsən… ….özü də asanlıqla… kimsədən çəkinmədən… hətta prezident sərəncamından və prezidentin şəxsi rəğbətindən çəkinmədən… … BABƏK MƏSƏLƏSİNDƏ FƏRQLİ MÖVQE MİLLİ MƏNAFEYƏ FƏRQLİ MÜNASİBƏTDİR…
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda “Qardaş qələmlər” dərgisinin Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş sayının təqdimatı keçirilib. Onlayn təqdimatda Türkiyədən Yaqub Öməroğlu, Mustafa İsen, Orxan Söyləməz və başqa ziyalılar da iştirak ediblər.
Tədbiri AMEA-nın vitse-prezidenti, Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş direktoru, akademik İsa Həbibbəyli açaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2021-ci ilin “Nizami Gəncəvi İli” elan edilməsi haqqında 5 yanvar 2021-ci il tarixli Sərəncamından sonra akademiyada və institutda bu yönümdə görülmüş işlər barəsində iştirakçıları məlumatlandırıb. Bu Sərəncamın mahiyyətinə uyğun olaraq Nizami Gəncəvinin müstəqillik işığında Azərbaycan şairi kimi tədqiq və təbliğ olunmasına diqqəti yönəldib. Bildirib ki, “təəssüf ki, bu gün də Nizaminin milli mənsubiyyəti ilə bağlı lazımsız fikirlər qalmaqdadır. Bu mənada “Qardaş qələmlər” dərgisinin bir sayının Nizami Gəncəviyə həsr olunması tarixi hadisədir. Bu say dünyada Nizami Gəncəviyə bütövlükdə həsr olunan ilk jurnaldır. Dərginin bu sayında Əlyazmalar İnstitutunun alimlərinin də əsərləri yer alıb, həmçinin türkiyəli müəlliflərin də məqalələri vardır. Bu iş Nizami uğrunda birgə nəşrdir, nizamişünaslığa mötəbər xidmətdir. Jurnalın həmin sayını Azərbaycanın dövlət rəsmlərinə və Türkiyə səfirliyinə göndərmişik. İnstitutumuzun əməkdaşı Təhminə Bədəlovanın Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş say haqqında irihəcmli məqaləsi “Ədəbiyyat qəzeti”ndə çap olunub”.
Sonra Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri Anar çıxış edərək birgə layihə olan bu nəşri çox mühüm hadisə adlandırıb. Əlavə edib ki, “Nizami ili”ndə önəmli hadisələrdən biri də “Qardaş qələmlər” dərgisinin bir sayının Nizamiyə həsr edilməsidir. O, Türkiyədə çıxan bir dərgidə Nizaminin türk şairi kimi təqdim olunmasını uğurlu addım kimi dəyərləndirib.
Nizamişünaslıq şöbəsinin müdiri, AMEA-nın müxbir üzvü Nüşabə Araslı bu nəşri türk xalqlarının, xüsusilə Türkiyə ictimaiyyətinin Nizamiyə bir töhfəsi kimi xarakterizə edib.
Türk Dünyası Ağsaqqallar Şurasının Türkiyə Təmsilçisi Mustafa İsen çıxışında Nizamini dünyaya lütf edilmiş bir dahi adlandırıb. Vurğulayıb ki, dünyada mininci, 880-ci il dönümünü qeyd edəcəyi dahisi olan xalqlar çox azdır. Türk xalqlarının isə Nizami Gəncəvi kimi kifayət qədər min illik tarixə malik dahiləri var.
Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktoru, akademik Teymur Kərimli dərginin bu sayını Azərbaycanın Zəfərinin davamı kimi qiymətləndirib: “44 günlük savaş zəfərlə bitdi, bizim mənəvi savaşımız isə davam edir. Buna görə də biz həmişə türk qardaşlarımızla birlikdə olmalıyıq. Bu jurnal gələcək qələbələrin əsasını sanballı bir işlə qoyub”.
Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, “525-ci qəzet”in baş redaktoru Rəşad Məcid “Qardaş qələmlər” dərgisinin türk dünyasında və Azərbaycanda ədəbi-mədəni əlaqələrin inkişafına verdiyi töhfələrdən söz açıb. Avrasiya Yazarlar Birliyinin, xüsusilə onun başqanı Yaqub Öməroğlunun son on illikdə türk xalqları ədəbiyyatının təbliğində böyük işlər gördüyünü xatırladıb. Türk dövlətləri arasında yayılmış dərginin və onun baş redaktorunun Azərbaycana xüsusi münasibətinin olduğunu bildirib. Buna nümunə olaraq indiyədək Türkiyədə “Bengü” yayınlarında Azərbaycana məxsus 50-dən çox kitabın nəşr edildiyini qeyd edib.
Təqdimatda qonaqlardan Orxan Söyləməz, Aygün Babaşova, Nizamişünaslıq şöbəsinin əməkdaşlarından Zəhra Allahverdiyeva, Təhminə Bədəlova, Yelena Teyer, Ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsinin baş elmi işçisi Pərvanə İsayeva, Ortaq başlanğıc və İntibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin müdiri, filologiya elmləri doktoru, professor İmamverdi Həmidov və başqaları da nəşrin xüsusi önəmindən bəhs ediblər.
Sonda Avrasiya Yazarlar Birliyinin başqanı, “Qardaş qələmlər” dərgisinin baş redaktoru Yaqub Öməroğlu çıxış edərək qatılımçılar arasında Qazaxıstan, Kosova, Krım və başqa yerlərdən olan aydınların da olduğunu vurğulayıb. Bundan sonra əlaqələrimizin daha da güclənməsi yolunda “Qardaş qələmlər” dərgisinin əməkdaşlığının davam edəcəyini diqqətə çatdırıb. Dərginin ilk sayının nəşr olunmasından üzü bəri akademik İsa Həbibbəylinin dəstəyini daim hiss etdiklərini vurğulayıb. Səmərəli əməkdaşlığın bundan sonra da davam edəcəyinə inam ifadə edib.
Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası sovet epoxası daxilində xüsusi mərhələ təşkil edən 1960-1970-ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddəki mənzərəsini görükdürmək, bütöv dövrə, dövrün ədəbiyyatında müəyyən təbəddülatlara məruz qalmış nəsrin inkişaf özəlliklərinə, həmçinin həm nəsrin, həm də ədəbi tənqidin keyfiyyət dəyişiminə verilən elmi-nəzəri baxışın aspektlərini meydana qoymaq baxımından əlamətdar işdir.
Əvvəlcə onu qeyd etmək lazımdır ki, bu son dərəcə qiymətli tədqiqat əsəri ədəbiyyatşünaslığımızda bəhs edilən dövrün nəsrinin və ədəbi tənqidin bütöv mənzərəsinin yaranmasına imkan verir. Üstəlik, nəinki 1960-70-ci illər, həmçinin sovet epoxasının ondan əvvəlki bir neçə onillik dövrünün nəsr təsərrüfatı da tədqiqat predmetinə çevrilmiş olur. Həmçinin müəllif bu illərdə yazılmış, şərh edilmiş nəsr əsərləri ilə bağlı müstəqillik illərində davam tapmış polemikalara, tənqidi məqalələrə diqqət yönəltməklə mövzunun əhatə spektrini daha da böyütməyə, problem rakursunu geniş çevrələrə daşımağa çalışır. Bu isə, eyni zamanda “1990-cı ildən etibarən totalitar rejimin ideoloji “buxov”undan azad olan ədəbi-estetik fikrin bir vaxt yazılanlara yenidən qayıtmaq ehtiyacı ilə yanaşı, sonunadək deyə bilmədiyi fikirləri tamamlamaq zərurəti”nə də imkan yaradır ki, bu amil nəticədə müstəqillik illəri ədəbi tənqidinin özünün də obrazını əyaniləşdirməyə xidmət edir. Bunu kitabın önəmli məziyyəti kimi qeyd etməliyik. Əslində, mövzu 60-70 ci illər nəsrinin ədəbi tənqiddə elmi-nəzəri dərkidirsə, problem yalnız dövrün ədəbi tənqidini deyil, həmçinin çağımızın ədəbi tənqid nümunələrini də çevrələməlidir. Niyə? Bunu müəllif monoqrafiyada ətraflı izah edir: “Əslində tənqid nəsrin bədii təsvir və təhlil prinsiplərinin dəyişdiyinin, həyata, hadisələrə dərin analitik müdaxilə, ciddi və düşündürücü konflikt, önə çıxan insan amili, mənəvi-əxlaqi problemlər, bədii zaman eksperimentləri, forma axtarışları kimi səciyyəvi xüsusiyyətlərin onu keyfiyyətcə nə dərəcədə yenilədiyinin fərqində idi. Lakin bunu dərhal izhar etməkdə çətinlik çəkirdi. Çünki tənqid dəyişən nəsrə dəyişməyən metodla, sosrealizm elmi-nəzəri prinsipləri mövqeyindən qiymət verməyə çalışır, buna görə də yeni ədəbi mərhələnin başlandığını müşahidə edib təsdiqlədiyi halda, onun spesifikasını açmaq cəhdləri baş tutmurdu. Tənqiddə “isti başla” yazılan məqalələrin obyektiv qiymətini verməkdə çətinlik çəkdiyi bu yeniləşmənin, bütövlükdə bu ədəbi mərhələnin daha aydın elmi-nəzəri dərki əsrin sonrakı onilliklərində gerçəkləşir”.
Nəzərə alsaq ki, hətta 80-ci illərin ədəbi tənqidi belə tam estetik qütbün tənqidi deyil, o zaman problemin müstəqillik illərinə də şaxələnməsi zərurəti labüdləşir ki, Təranə Rəhimli də bu mühüm məqamı gözardı etmir. Tədqiqat işində hər bir təhlil edilən nəsr nümunəsinin çağdaş dövr tənqidində elmi-nəzəri şərhi analoji şəkildə meydana qoyulur. Bu binar yanaşma tənqidin keçdiyi inkişaf qanunauyğunluğunu görməyə imkan yaratmaqla bərabər, nəsrin özünün dərk olunması baxımından hansı təkamül mərhələlərindən keçdiyinə işıq salır.
1960-1970-ci illər nəsrinin tənqidçi qələmində əyaniləşən obrazı… Zamanın, dövrün, ədəbiyyatın və tənqidçi düşüncələrinin inkişaf trayektoriyası… Kitabda bu düzümlərin hər birinin yeri aydın və çalarlıdır. Çoxsəsli ədəbiyyat dumanının içindən hər kəs öz sözü ilə obyektivə fokuslanır. Qos-qocaman tənqidçi-ədəbiyyatşünas pleyadası – M.Arif, M.Cəfər, M.Hüseyn, K.Talıbzadə, M.Cəlal, A.Zamanov, B.Nəbiyev, Ə.Mirəhmədov, K.Məmmədov, Y.Qarayev, G.Əlibəyova, Y.Seyidov, P.Xəlilov, Ə.Hüseynov, Q.Xəlilov, X.Əlimirzəyev, A.Əfəndiyev, A.Hüseynov, A.Məmmədov, Elçin, K.Abdulla, N.Cabbarov, M.Əlioğlu, N.Babayev, R.Əliyev, K.V.Nərimanoğlu, V.Yusifli tənqidi, üstəlik nəsrin inkişaf xəttini daim nəzərdə saxlayan, onu elmi-nəzəri tədqiqatların predmetinə çevirən – T.Əlişanoğlu, Ş.Alışanlı, E.Akimova, T.Salamoğlu, H.Ənvəroğlu, İ.Musayeva tənqidi və s. Əlbəttə könül istərdi ki, bu sıraya kitabda adı çəkilən əsərlərlə bağlı müxtəlif vaxtlarda fikir səsləndirən C.Yusifli, M.Osmanoğlu, R.Kamal, Ə.Cahangir, B.Əlibəyli, S.Ağabalayevanın da imzası əlavə olunaydı. Bu, hər iki dövrün tənqidçi yanaşmasını, mətnə münasibətdə ideya-estetik istiqaməti daha aydın şəkildə meydana qoyar, dinamizmi möhkəmləndirərdi.
Müəllifin hər bir ədəbi mərhələ haqqında fikirləri bitkin xarakter daşıyır. Məsələn, əsas tədqiqat predmeti 60-70-ci illər nəsridirsə, bu gün bəlkə də artıq aktuallığını itirən çoxtəmayüllü “60-cılar” ədəbi nəslinin yenilikləri ilə bağlı əsərdə səsləndirilən qənaət dəqiqdir: “Yeni nəsrin yaranmasında əhəmiyyətli xidmətləri olan, “yeni dalğa” ədəbi istilahnı elmi leksikona daxil edən “altmışıncılar” milli bədii fikrə möhtəşəm yeniliklər gətirdilər. Lakin 1960-70-ci illərdə nəsrin yenilənməsi hadisəsini təkcə “altmışıncılar”ın nailiyyətləri ilə izah etmək daha təcrübəli ədəbi nəsillərin xidmətlərinə kölgə salmağa gətirib çıxarır. Bu baxımdan dövrün nəsrini, onun fövqəladə yeniliklərini bir ədəbi nəslin deyil, bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda araşdırmaq ədəbi ədalətə riayət etməklə yanaşı, daha dəqiq nəticələrə gəlmək imkanı yaradır”.
Monoqrafiyada bu qənaət ona görə tutarlı ifadəsini tapır ki, Təranə xanım problemi “bütövlükdə çağdaş milli ədəbiyyatımızın nailiyyətləri fonunda” araşdırır. Və bu zaman həmin nəslə münasibətdə dövrün ədəbi tənqidinin yanaşmasındakı ideoloji münasibətin bütün çalarları üzə çıxır. İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, “Valehlə Sarıköynəyin nağılı”, Anarın “Ağ liman” kimi əsərlərə tənqidin münasibəti bunu bəlli edir. Bu yerdə tənqidçi T.Əlişanoğlunun aşağıdakı fikirlərinə istinad edən müəllif ziddiyyətin dəqiq qütblərini nişan verir: “Ədəbi tənqid başlıca tendensiyalarında “yeni nəsr”i məhz “keyfiyyət dəyişməsi” kimi qeydə alırsa da, həmişə bunun təsbitinə nail ola bilmir; həm obyektiv olaraq: – yeni nəsrin mahiyyətinə varmaq, istər-istəməz, onu sosializm realizmi ədəbiyyatının hüdudlarından kənara çıxarırdı, rəsmi sosializm ideolojisinin hakim olduğu, bütün “sovet məkanı”nda vahid metodlu ədəbiyyatın mövcudluğu aksiom kimi təlqin edildiyi şəraitdə bunu etmək həqiqətən də çətin idi. Həm də subyektiv olaraq: – yəni yeni nəsrdən fərqli olaraq, Azərbaycan ədəbi tənqidi əsasən sosrealizm məcrasında düşünməkdə davam edir, “keyfiyyət dəyişməsi”! faktını da bu mövqedən, sadəcə “mərhələ dəyişməsi”, “artım”, “inkişaf və s. kateqoriyalara müncər edirdi”.
“Azərbaycan nəsri və tənqid” kitabında hər zaman müqayisələrə yol açan tənqidin yanaşma aspektləri ətraflı elmi şərhini tapır. Harda nəsrin hadisələrindən, proseslərindən söhbət gedirsə, tənqidin də bu dəyişimə uyğun təzahürü var: güclü, yaxud zəif, zamana adekvat, yaxud ardınca gələn, estetik, yaxud ideoloji. Bu, dövrün ədəbi mənzərəsidir. Bu dəfə irəli getmək və tənqidi ardınca aparmaq yükü nəsrin üzərinə düşüb: “Nəsrin dəyişən problematikası, ideya və mövzuları, bədii obrazlar sistemi, eləcə də struktur yenilikləri tənqidin təkcə fəal təhlil predmetinə çevrilməklə qalmadı, tənqiddə yeni estetik meyarın yaranmasını şərtləndirdi. Beləliklə, yeni ədəbi nəsil yaratdıqları dəyərli nəsr nümunələrilə tənqidin ədəbi prosesə son dərəcə fəal müdaxiləsini təmin etməklə tənqidin özünün də inkişafını yeni məcraya saldı”.
Təranə Turan Rəhimli 60-cılar ədəbi nəsrinin yaranmasındakı zaman amilinə xüsusi toxunur, nəsrin keyfiyyət dəyişimi qarşılığındakı tənqidin susması, yaxud yeniliklərdən kənarda qalması, mətnləri avanqard estetik fikrin prinsipləri baxımından şərh etməyə yubanmasını geniş müstəvidə araşdırır. Bu zaman seçdiyi ədəbi priyom da maraqlıdır: tənqidin tənqidi elə tənqidçilərin özləri – M.A.Dadaşzadə, K.Talıbzadə, Elçin, T.Əlişanoğlu, V.Yusifli və b. tərəfindən edilir.
Yaxud digər məsələ. Danmaq olmaz ki, 60-cılara nisbətən 70-ci illər nəsrinin ədəbi mərhələ kimi keyfiyyət özəllikləri ayrıca tədqiqat predmetinə çevrilməyib. Hər halda geniş salınan nəzərin işığında nəsrin qüsurlarına, irəli-geridönüm arasında olan gedişlərinə baxış sərgiləmək daha asan olardı. 60-cıla yönələn marağın sayəsində digər mərhələlər daha çox “uzaq, yaşıl ada” qismində, 60-cıların kölgəsi olaraq təqdim olunmuşlar: “Əksər hallarda ədəbiyyatın iyirmi illik nailiyyətləri yalnız “altmışıncılar”ın adı ilə bağlanır, bununla da əvvəlki təcrübəli ədəbi nəslin 60-70-ci illərdə yazdıqlarına bir ədəbi laqeydlik nümayiş etdirilirdi. Digər tərəfdən, tənqid əsas diqqəti obrazların yeniliyinə, poetik zənginlik və orijinallığa yönəltməklə, nəsrin mövcud qüsurlarına münasibət bildirməkdən yayınır, onun 70-ci illərin sonuna doğru kütləvi hal alan neqativ obrazlarının stereotipləşdiyini, “60-cı illərin ştampı” adlanan təhlükəni görə bilmirdi”.
Tədqiqatçı bu baxımdan, müxtəlif ədəbi mərhələlər arasında medium rolu oynayır. Hər ədəbi mərhələ öz hüdudları, nəsr imkanları, qoyulan suallar və ona verilən cavabların müxtəlifliyi ilə dəyərləndirilir. Nəsrdə millilik və tarixilik amili, bu anlayışlara sövet dövrü ədəbi tənqidində yanlış münasibət məsələsini müəllif əsasən epik panoram təsvirlərinin əhatəliyi ilə seçilən bir neçə əsərin – İ.Şıxlının “Dəli Kür”, F.Kərimzadənin “Qarlı aşırım, İ.Hüseynovun “Məhşər”, M.İbrahimovun “Pərvanə” romanlarının üzərində dayanmaqla aydınlaşdırır. Müasir mövzulu nəsrdə isə müəllifin təhlilə çəkdiyi əsərlər daha çox onunla fərqlənir ki, Cahandar ağa, Kərbəlayı İsmayıl obrazı ətrafında olduğu kimi, Dədə Bəhmən, Qılınc Qurban, Səriyyə, Təhminə, Zəlimxan və başqa obrazlarla bağlı polemika yaradıb, diskusiyalara yol açıblar: İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, Əfqanın “Gülyanaq” və “Katib” romanları, İ.Hüseynovun “Teleqram”, “Tütək səsi”, “Saz”, B.Bayramovun “Sərinlik”, Anarın “Ağ liman”, Elçinin “Bir görüşün tarixçəsi”, M.Süleymanlının “Dəyirman”, Ç.Hüseynovun “Mənim bacım”, İ.Məlikzadənin “Quyu”, “Evin kişisi”, S.Əhmədlinin “Yamacda nişanə”, “Qanköçürmə stansiyası” povestləri və s.
Bu əsərdə geniş işlənmək zərurəti doğuran bir mövzu var: həmin illərin hekayə janrı. Çünki 1960-1970-ci illərdə yazılan o qədər maraqlı hekayələr var ki, onlar haqqında ayrıca və geniş tədqiqat oxumaq istəyi yaranır. Təranə Turan onların əksəriyyəti üzərində dayansa da, təəssüf ki, geniş təhlillərə varmır, bu mövzu ağırlıq mərkəzinə gətirilmir. Buna onun roman və povest janrında müraciət etdiyi əsərlərin kifayət qədər çəkili olması və özü ilə bağlı geniş polemik rakurs yaratma səbəbi mane olur. Dövr çətin və mürəkkəbdir, yazılan əsərlər də yenilik ruhu ilə aşılanıb. Üstəgəl məsələyə bir də ədəbi tənqidin münasibəti prizmasından baxmaq, ədəbi-estetik düşüncədə həlli məsələsinin dərkini vermək lazımdır. Düzdür, müəllif 70-ci illər nəsrindəki “hekayə axını” məsələsini qaldırır və bu zəmində Elçin, X.Əlimirzəyev, B.Nəbiyevin problemlə bağlı fikirlərinə münasibət bildirir, polemikalara gedir, Anar, Elçin, İ.Məlikzadə, S.Əhmədli hekayələrinin sənətkarlıq xüsusiyyətləri üzərində geniş dayanır. Amma ümumilikdə, tədqiqatçı roman və povest janrının nəzəri təhlili üzərinə daha çox fokuslanır ki, bu da qeyd etdiyim kimi, həcm, tutum amilinə və əsərlərlə bağlı mübahisə-müzakirə mətnlərinin genişliyinə bağlı məsələdir.
“Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyası əhatəliyi və faktoloji tutumu ilə qənaətbəxş təsir bağışlayır. Müəllif bədii təcrübə baxımından milli və xarici ədəbiyyatşünaslığın tanınmış imzalarına, onların nəsrlə bağlı səsləndirdikləri fikirlərə istinad edir. Bununla bərabər, kitabda diqqətimi cəlb edən iki məsələ ilə bağlı iradımı bildirmək istərdim:
1. Tədqiqat işində dövrün demək olar bütün dəyərli nəsr nümunələrinin təhlili, onların ədəbi tənqiddə nəzəri şərhi üzərində geniş dayanan müəllifin bu gün adı az çəkilən, hətta heç xatırlanmayan bir çox yazıçıların da layiqli, zamanında nəsr faktı kimi qəbul olunan əsərlərinə müraciəti razılıq doğurur. Məsələn, yazıçı Əfqanın “Güləndam”, Bayram Bayramovun “Sərinlik” əsəri bu qəbildəndir. Amma ədəbi tənqidə münasibətdə belə bir dərin həssaslığa şahid olmuruq. Nəyə görəsə, 60-70-ci illər nəsrinin əksər nümunələri haqqında silsilə məqalələr yazan İmamverdi Əbilovun yazılarına istinad olunmur. Heç bir yerdə tənqidçi kimi adı çəkilmir. Halbuki kitabda əsərləri geniş təhlil edilən Sabir Əhmədlinin hekayələri haqqında ilk yazını yazan elə İmamverdi Əbilov olmuşdur (bax: İmamverdi Əbilov. Beş hekayə haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti, 1962, 12 may). Yaxud İmamverdi Əbilovun həyat və yaradıcılıq yolunun əyaniləşdiyi, ön sözünün müəllifi və elmi redaktoru olduğum “Elmin və ömrün romantikası” kitabına əsasən əminliklə deyə bilərəm ki, yuxarıda adını çəkdiyim yazıçı Əfqanın əsərləri haqqında dövrün “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ən azı üç məqaləni elə İ.Əbilov yazıb (bax: Mənəvi gözəllik müqəddəsdir. Əfqanın “Dünya gözəlliyindir” əsəri barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1969, 2 may; Əfsanəvi həqiqətlər. Əfqanın “Qartal əfsanəsi” haqqında. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 21 mart; Müasir kəndimiz haqqında roman. Əfqan Əsgərovun “Gülyanaq” romanı barədə. “Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti”, 1970, 19 dekabr;).
2. Təranə Turan Rəhimli Sabir Əhmədlinin əsərlərini təhlil edərkən nədənsə belə bir mülahizə səsləndirir: “Sabir Əhmədli yaradıclığı hələ də sistemli şəkildə, bütün parametrləri, yaradıcılıq problemləri ilə birlikdə araşdırılmamış, bu qiymətli bədii irsin mahiyyəti yetərincə üzə çıxarılmamışdır. Görkəmli nəsr ustası ümummilli proseslərin fəal təbliğatçısı, ədəbiyyatımızın önəmli bir inkişaf mərhələsinin aparıcı simalarından biri olmasına baxmayaraq, müasir dövrdə onun haqqında yazılanlar yazıçının yaradıcılığının “haqqını verə bilmir”. Sabir Əhmədli irsinin ədəbi tənqiddəki obrazı çox sönük görünür”.
Bu fikirlə razılaşmaq çətindir. Ona görə ki, yazıçının əsərləri müstəqillik illərində heç də nəzərdən kənarda qalmamış, bir çox tənqidi məqalə və esselərdə layiqli qiymətini almışdır. Hər halda, müəllifin kitabda istinad etdiyi bəzi imzalara mən diqqətdən kənardan qalmış bu adları da əlavə edib “diqqətsizlik” hökmünü bir qədər tənqidin xeyrinə dəyişərdim: Südabə Ağabalayeva “Bu ömür deyilən bir kiçik möhnət” (1999), Tehran Əlişanoğlu “Sabir Əhmədlinin Qarabağ trilogiyası” (2008), Əsəd Cahangir “Kitabi – Dədə Sabir” (2010), Azad Qaradərəli “Qürub dövrünün cəngavər ədibi” (2019), Ramilə Qurbanlı “Sovet İttifaqı Qəhrəmanının qardaşı… Qarabağ şəhidinin atası… Xalq yazıçısı…” (2018), Ruhiyyə Nağıyeva “Müasir Azərbaycan nəsrində qəhrəman və mühit problemi (Sabir Əhmədovun yaradıcılığı əsasında)” (2014), Elnarə Akimova “Ağrılarına sığınıb yaşayan yazıçı” (2020) və s.
Əlbəttə, adını çəkdiyim bu məqalələrlə yazıçının yaradıcılığının “haqqının verildiyini” iddia etmirəm. Amma “tənqiddəki obrazı çox sönük görünür” fikrinə qarşı ədalətli mövqe sərgiləməyi özümə borc hesab edirəm.
***
Təranə Turan Rəhimlinin “Azərbaycan nəsri və tənqid” monoqrafiyasını ədəbi tənqid tariximizlə bağlı meydanda olan bir qism kitablarla eyni sırada almaq olar. Azərbaycan ədəbi tənqid tarixinin, eləcə də nəsrin keçdiyi yolun sistemli şəkildə öyrənilməsi bu cür əsərlərdəki elmi-nəzəri yanaşmanın və elmi-filoloji bazanın təməli üzərində mümkündür.
Zirvələri göy üzünü qucaqlayan dağların arasında dolanbaclı yollarla üzü Allaha ən yaxın şəhərə, Şuşaya qalxırıq. Bizi Azərbaycanın mədəniyyət paytaxtına aparan Zəfər yolunu qürurla, fərəhlə qət edirik. Yolda əslən şuşalı olan həmkarım bizə Zəfər yolunu gedən ilk heyət olduğumuzu bildirir. Bu yol Füzulidən birbaşa Şuşaya çəkilən ən qısa yoldur. Səmasında müqəddəs ruhların dolaşdığı, yer üzünün cənnətinə yaxınlaşdıqca həyəcan bürüyür bədənimizi. Enli-ensiz tarix qoxan küçələrlə, məbədlərlə, savaş nişanələri ilə əhatələnmiş məmləkətə ilk addımlarımı atıram. Min illik tarixin səhifələri asta-asta aralanır önümdə. Şuşa savaşlarda təslim olmamış, yıxılmamış, amma yorulmuş döyüşçüyə bənzəyir. Hər şeyə rəğmən o diridir. Uçub-dağılan evlərin fonunda hələ də əsalətini qoruyub saxlayan şəhərin bu vəziyyəti insanın içinə bir kədər toxumu səpsə də, ruhu təmizləyən bir havası var.
Bizdən əvvəl gələn heyətlərdən fərqli olaraq Şuşaya gedən yol boyu yolumuzun üstündə nə bir rus əsgəri görürük, nə də bir erməni. Artıq müqəddəs torpaqlarımız şeytan yuvalarından tamamilə təmizlənib. Şuşaya girişdə cəmi bir post var idi, orda da Azərbaycan ordusunun əsgərləri dayanmışdı. Onların üzündəki xoş təbəssümlə Şuşaya daxil olmaq da bir başqa möhtəşəm hissdir. Güvəndə olduğumuzu hiss etdirən baxışların müşayiəti ilə Şuşaya daxil oluruq. Avtobusda alqış və şükür sədaları ucalır.
İşğaldan əvvəlki illərdə neçə-neçə mədəniyyətlərə ev sahibliyi edən Şuşanın 28 il mədəni abidələrinə divan tutulub. İşğalçıların “ley-pey” məkanına çevrilən Şuşa indi tarixi mədəni tədbirlərə yenidən ev sahibliyi edir. May ayında Cıdır düzündə keçirilən möhtəşəm Xarıbülbül Festivalından sonra Şuşada növbəti əhəmiyyətli tədbir, 39 il əvvəl əsası qoyulan Vaqif Poeziya Günləri keçirildi. Əsalətin, musiqinin, sənətin şəhəri yenidən qucağını şeirə, sözə, ədəbiyyata açmışdı. Yaddaşı şuşalı xatirələrlə zəngin söz adamları 39 il sonra yenidən Şuşada Vaqif məqbərəsinin önündə toplaşmışdı. Yaşından, ictimai-siyasi mövqeyindən asılı olmayaraq o gün hamı bir cərgədə idi. Hamının sevinci bir rəngdə idi. Təmiz idi, saf idi, ülvi idi hamının hissləri. Həmin gün heç kim Şuşadan böyük deyildi. Kənardan müşahidə edirdim. Bakıda iki addımlıq yolu gedəndə yorulan yaşlı qələm adamları Şuşanın yoxuşlu yollarını avtomobilsiz, nəfəs dərmədən qalxırdılar. Bu elə bir sevgi, elə bir sevinc idi ki, onu heç bir xoşbəxtliklə müqayisə etmək olmur.
Bir neçə ay bundan əvvəl cənab Prezident İlham Əliyevin ermənilər tərəfindən dağıdılaraq tanınmaz vəziyyətə salınan Vaqif məqbərəsinin xarabalıqlarında etdiyi çıxışı xatırlayıram. Onun 39 il əvvəl ümummilli lider Heydər Əliyevin Vaqif məqbərəsinin açılışından olan fotolarla məqbərənin xarabalıqlarında dolaşması çox təsirli səhnələr idi. Bu gün isə artıq Vaqif məqbərəsi öz əvvəlki əzəmətinə qovuşub. İlham Əliyevin məqbərənin açılışındakı nitqində də söylədiyi kimi tarix təkrarlanırdı o gün:
“Vaqif Poeziya Günləri keçirilərkən atamın 59 yaşı var idi. Bu gün mənim 59 yaşım var. Bəziləri hesab edə bilər ki, bu, təsadüfdür. Ancaq mən hesab edirəm, burada böyük rəmzi məna var, tarix təkrarlanır. Azərbaycan tarixinin qara səhifəsi artıq arxada qaldı və yenidən biz nəfəs almağa başlamışıq”.
Prezidentin ruh yüksəkliyi yaradan çıxışından sonra o təntənəli söz bayramına start verildi. Yazıçılar çıxış nitqləri söylədiyi zaman bəlkə də ilk dəfə bu qədər həyəcanlı idilər. Anarın, Elçinin, Nəriman Həsənzadənin gizlətməyə çalışdıqları həyəcan ən arxa sıralarda oturmağıma baxmayaraq mənə də sirayət edir və duyğulandırırdı. Yazıçı Anarın çıxışında söylədiyi fikirlər çoxumuzun ortaq düşüncəsi idi. Dedi ki, “2010-cu ildə bir mərasimdə çıxış edəndə, – cənab Prezident də iştirak edirdi orada, – dedim ki, mənim 72 yaşım var, amma söz verirəm ki, Sizinlə bir yerdə Şuşaya gedəcəyik və bu, baş verdi. O sözü desəm də, bir də Şuşanı görəcəyimə inanmırdım”. Necə tanış hisslərdir. Hansımız inanırdıq ki, bir gün yenidən üzü Şuşanın dağlarına sarı oturub Vaqifin məqbərəsi önündə “Qarabağ şikəstəsi”nə qulaq asacağıq. Yuxu kimi, nağıl kimi günlərdir. Amma həm də həqiqətdir. Biz Şuşadaydıq.
Nəriman Həsənzadənin uzun və rabitəsiz çıxışı belə adama ləzzət verirdi. Onun uşaq məsumiyyəti ilə söylədiyi şeir, həyəcandan bir neçə yerdə çaşması, misraları unutması və çıxışının sonunda vəziyyətdən yumoristik manevrlə çıxması belə Şuşanın fonunda möhtəşəm görünürdü. İnsanlar qismən daha sakit, təmkinli, mehriban idi. Hətta nəzarətçilərin tədbir başlamazdan əvvəl dəfələrlə “Zəhmət olmasa, telefonlarınızı söndürün” xahişinə rəğmən tədbirin ortasında arxa ciblərdən gələn sinir pozucu melodiyalar belə adamlarda qıcıq yaratmırdı. Halbuki Bakıda hansısa ciddi tədbirdə belə hallar baş verəndə bütün diqqətlər telefon zəngi gələn istiqamətə yönəlir və aqressiv baxışlarla qaydaları pozan şəxs linç edilir. Amma Şuşada bu baş vermədi. Şuşanın dağlarından gələn xəfif avqust mehi ilə ovsunlanmışdı elə bil insanlar. Başlarına gün döysə də heç kim oturduğu yerdən narazı deyildi. Məkan Şuşa olandan sonra harda oturmağın nə fərqi var ki?
Tədbirdən sonra Nəriman Həsənzadə ilə söhbət etmək fürsəti yaxaladım. Sevincini yerə-göyə qoya bilmir, uşaq kimi sevinir və bu sevinci hamı ilə paylaşmaq istəyirdi. Dedi, qızım, Şuşanın azadlığından sonra elə bil millət dəyişib. Pisikmişdik, gözdən düşmüşdük. İndi dirilmişik sanki.
Nəriman Həsənzadə düz deyirdi. Elə mən də düz hiss etmişdim. Söhbətimizin bu yerində qəfil yadıma Anarın illər əvvəl oxuduğum “Qarabağ şikəstəsi” adlı yazısından bir abzası düşdü: “Şahanə bir vüqarı var Şuşanın. Elə bil o, ömrümüzü bütün adiliklərdən, xırdaçılıqlardan təmizləyir, ayırır, içəri dünyamızı arıtlayır, duruldur, bizi gündəlik həyatımızın, tanış dünyamızın fövqünə qaldırır”. Anarın da dediyi kimi, biz Şuşada gündəlik həyatımızın fövqündə idik.
Bizim nəsil Şuşanı ancaq böyüklərinin xatirələrində, ağ-qara fotolarda, videokadrlarda görən nəsildir. Ona görə də qocaman yazıçıların Şuşa ilə bağlı çıxışlarına, bir-birlərilə xəlvətə çəkilib etikləri söhbətlərə acgözlüklə qulaq kəsilirəm. Şuşanı tanımıram axı. Şəhəri gəzməyə çıxacam. Hardan, hansı küçədən başlayacam bilmirəm. Onların xatirələrindən mədət umuram sanki. Onlar isə çəkilib öz sükutlarının dərinliyinə. Şuşaya dalıblar. Gənclik xatirələrində Şuşa izləri olan qocaman yazıçıların Şuşa sevgisinin səmimiyyətini daha yaxından hiss etdim o gün. Səhər açılandan gecənin gec saatlarına qədər otelin həyətində oturub xatirələrini təzələyirdilər. Məni də ağuşuna alıb aparan maraqlı söhbətlərin axarından qonşu masada əyləşən Xalq şairi Vahid Əzizin dilindən səslənən bu misralar ayırır.
Bir bayatı çağırdılar xarabazar görəndə
Xan əminin ruhu idi pərvazından tanıdım.
Yağı düşmən fürsət tapıb məkanına girəndə
Qartal gözün çıxartmışdı yuvasından tanıdım.
Bu yerlərin doğma, əziz hər ağacı, hər daşı
Qara çınqıl parıldadı islananda göz yaşı
Bəyaz qarı saç qaraldar göz dərmanı yağışı
Şuşa çiskin içindəydi havasından tanıdım.
Söz bayramında ədəbiyyatın təntənəsi Zəfərin təntənəsinə qarışmışdı Şuşada. Aqil Abbasın nəql etdiyi səfər əhvalatlarına maraqla qulaq asırıq. Dəfələrlə eşitdiyimiz əhvalatları təkrar danışır yenə gülürük. Yadıma düşür ki, Aqil Abbas “Dolu” romanının sonluğunda qələbə müjdəsi vermişdi bizə. Bu gün biz Şuşanı işğaldan qol gücünə azad edən şəhidlərimizin ardınca doğma vətənə gələn “Dolu” romanındakı o adamlar idik.
Səfərin ikinci günündə Vaqif Poeziya Günlərinin növbəti hissəsini də təntənə ilə qeyd etdikdən sonra bir qrup gənc qələm adamları ilə birlikdə Şuşanı qarış-qarış gəzmək üçün yola düzəldik. İstiqamət haradır, bilmirik. Yol boyu qarşılaşdığımız əsgərlərdən başqa, qarşımıza ünvan soruşacaq bir şuşalı çıxmır. Onların da çoxu Şuşanı bizim kimi ondan-bundan eşidən nəslin nümayəndələridir.
Şəhərləri şəhər edən, doğmalaşdıran həm də o torpaqlara genetik balılığı olan adamlardır. Bəzi anlayışlar sirli şəkildə bir-birinə bağlıdır. Məşhur türk şairi Hacı Bayramı Vəli Həzrətləri bir şeirində deyir:
Çalabım bir şar yaratmış iki cihan arasinde
Bakıcak bir didar görünrür
ol şarın kenaresinde
Nagihan ol şara vardım
ol şarı yapılır gördüm
Ben dahi bile yapıldım taşu toprak arasinde.
Şeirdə şair onu vurğulayır ki, insan şəhəri qurarkən özünü də daş və torpaq arasında qurur. Ürəkdə nə varsa, bir şəhər kimi görünür. Qəlbi daş olanın şəhəri daş olacaq, ürəyi sevgi ilə dolu olanın şəhəri isə gülüstan.
“Şuşa bizim üçün niyə bu qədər müqəddəsdir?”, “Ermənilər 28 il bu torpaqları işğal edib niyə yaratmaq əvəzinə dağıdıb?” suallarının cavabıdır həm də bu misralar.
Bu torpağın üzərində bizim əcdadlarımızın imzası var. Bu şəhərin mayasında, tarixində mədəniyyət var. İndi bizim vəzifəmiz bu mədəniyyətə körpü olub onu gələcəyə daşımaqdır.
Şuşa bu gün şuşalılarsız yetim uşağa bənzəsə də, çox qısa zamanda bu küçələr yenidən canlanacaq. İnsanları ilə, keçmişimizin izləri ilə daha mənalı məkana çeviriləcək.
Səssiz küçələr, uçuq-sökük evlər, veteran binalar bizə, müharibədən çıxmış adamlara bənzəyirdi elə. Məsələn, evlər gördüm uçub-dağılmış yalnız divar daşları qalmışdı. İçində bir yaşıllıq meydana gəlmişdi ki, sanarsan cənnət bağıdır. Bax o ev mənim babam, bir başqa qarabağlının atası, anası idi. 28 il boyunca uçduq, dağıldıq, amma içimizdəki ümid məhv olmadı. Bu evlər tarixə divar daşları ilə tutunduğu kimi, biz də qayıtmaq ümidlərimizlə həyata tutunmuşduq.
Üstündə qıfıl olan evsiz qapılar, içində ağac bitən evlər, neçə-neçə xatirələrin, sevgilərin, ayrılıqların şahidi olan divarlar tablo kimi görünürdü. Erməni vəhşiliyini tam təfsilatı ilə ifadə edən bir tablo. Bir vaxtlar pəncərələri göy üzünə açılan evləri yıxıb dağıtsalar da, içindən gələn o işığı söndürə bilməyib düşmən.
Şuşanın mərkəzi küçəsinə enirəm. Yaddaşımın künc-bucağında vurnuxuram. Anam uşaqlığında yay tətillərini bu məhəllələrdəki evlərdən hansındasa keçirib. İndi bu küçədə evlərin çoxunun qapısı var, özü yox. Şuşa 17 məhəllədən ibarət ovuc boyda bir yerdir. Yəni səhərdən axşama kimi Şuşanı ayaqla gəzib başa çıxmaq mümkündür. Ovuc boyda yerdir Şuşa, amma həm də necə böyükdür. Küçələrin adları, təbii ki, indi bilinmir. Ona görə də tarixi əhəmiyyətli məkanların hansının hansı küçədə yerləşdiyini tapmaq xeyli çətindir. Hələ bizim kimi Şuşaya nabələd adamlar üçün lap çətin idi. İşğal zamanı ermənilər Şuşada tariximizin izlərini silmək məqsədilə 600-ə yaxın tarixi abidəni məhv edib.
Güllələnmiş heykəllərin qoyulduğu meydana çatıram. Bura Şuşa şəhər meydanıdır. Şəhərin əvvəlki ruhunu özünə qaytarmaq üçün qızğın abadlıq işləri gedir. Heykəllərin arxasından əzəmətli bir xarabalıq görürəm. Bura xan qızı Natəvanın sarayıdır. Şuşada ilk zamanlarda tikilən mülklərdən biridir. XVIII əsrə aid qədim tarixi memarlıq abidəsindən bu gün geriyə sadəcə evin divar daşları qalıb. Onu da qeyd edim ki, 1932-ci ildə Bülbülün təşəbbüsü ilə yaradılan Şuşa Musiqi Məktəbi xan qızı Natəvanın sarayında fəaliyyətə başlamışdı. Bir vaxtlar bu binadan ətrafa musiqi sədaları yayılsa da indi kədərli sükuta qərq olub. Amma çox qısa zamanda xan qızının ruhunun dolaşdığı bu mülk yenidən öz əvvəlki əzəmətinə qovuşacaq.
Küçələrə nabələdəm. Əsgərlərdən, polislərdən soraqlaşa-soraqlaşa Yuxarı Gövhər ağa məscidini tapıram. Bu məscid Şuşada tikilən ən qədim məscidlərdən biridir. Yuxarı Gövhər ağa məscidinin inşası dörd mərhələdə həyata keçirilib. Ərazidə ilk məscid Qarabağ xanlığının və Şuşa qalasının banisi Pənahəli xanın göstərişi ilə Qarabağ xan sarayı ilə paralel təxminən 1750-ci illərdə qamışdan inşa edilib. İbrahimxəlil xan hakimiyyətə gəldikdən sonra 1768-1769-cu illərdə qamış məscidin yerində daşdan yeni məscid tikilir. XIX əsrdə Gövhər ağanın maddi dəstəyi ilə yararsız hala düşən məscidin yerində qoşa minarəli üçüncü məscid, 1883-cü ildə isə üçüncü məscidin yerində Şuşanın dördüncü və sonuncu, Cümə məscidi inşa edilir. Şuşanın işğalından sonra digər tarixi abidələr kimi, Yuxarı Gövhər ağa məscidi də zərər görmüş, minarələrinin dekoru zədələnmiş, interyerləri, demək olar ki, məhv edilmişdi.
Şuşada hər məhəllədə məscidə, bulağa və meydana rast gəlmək mümkündür. Eyni zamanda Şuşanın xristian əhalisinin ibadət etdiyi Qazançı kilsəsi də var. Şuşada həyata keçirilən bərpa işlər çərçivəsində Qazançı kilsəsi də bərpa edilir. Qeyd edək ki, Qazançı kilsəsi Şuşa şəhərinin kənarında, hazırkı yuxarı hissəsində yerləşir. Ermənilər Qazançı kilsəsinin erməni kilsəsi olduğunu iddia etsələr də, bütün tarixi mənbələrdə kilsənin 1868-ci ildə qədim zərdüşt məbədi üzərində inşa olunduğu bildirilir.
Əvvəldə də dediyim kimi, Şuşaya nabələd olduğum üçün keçdiyim məhəllələrin hansı məhəllə olduğunu bilmirəm. Mamay məscidini görəndə Mamay məhəlləsində olduğumu anlayıram. Bu məscid XIX əsrdə tikilib. İkimərtəbəli bina adi yaşayış evlərini xatırladır. Sovet dövründə Mamay məscidi uzun illər Poeziya evi kimi fəaliyyət göstərib.
Mamay məhəlləsində vaxtilə Şuşa şəhərində yaşamış şair, rəssam, azərbaycanlı alim Mir Mövsüm Nəvvabın yaşadığı evin qalıqlarını da ziyarət etmədən keçmək olmazdı. Əfsuslar olsun ki, erməni vandalları bu tarixi əhəmiyyətli memarlıq abidəsini də dağıdaraq məhv etməyə çalışıblar. Nəvvabın ev-muzeyindən ona məxsus 100-dən çox əşya düşmən tərəfindən qarət edilib.
Şuşanın tarixi mərkəzində Qarabağ Xanlığının əsasını qoyan Pənahəli xanın iqamətgahının qalıqları qarşılayır bizi. Saray dediyimiz yer isə bir neçə divar qalıqlarından ibarətdir. Xan sarayı dağılmış olsa da, bütövlüyünü qoruyub mühafizə etmiş bir gözəlliyə malikdir. Ona bu bütünlüyü verən isə tarix və mədəniyyət idrakıdır. İndi biz burda nə vaxtsa əzəmətli qalaları olan iqamətgahın təsəvvürünü belə edə bilmirik. Amma tarixçi Mirzə Adıgözəl bəyin məlumatlarına görə, Pənahəli xanın hakimiyyəti dövründə Şuşada xan ailəsinin üzvləri üçün geniş binalar və hündür saraylar tikilib.
Gəzə-gəzə gəlib çatdıq Şuşa şəhərinin tarixi mərkəzini əhatə edən Şuşa qalasına. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, Şuşa qalasının inşasına Qarabağ xanının vəziri, şair Molla Pənah Vaqif şəxsən özü nəzarət edib.
Günün sonunda Cıdır düzünə gəlib çıxdıq. Möhtəşəm mənzərə qarşısında heyrətdən donub qalmaq imkansızdır. Dəniz səviyyəsindən 1400 metr yüksəklikdə özümü Allaha daha yaxın hiss edirəm. Bütün qəlbimlə şükür edirəm ona bu gün üçün. Hər bir qarabağlının mütləq Cıdır düzündə bir xatirə fotosu var. Qaçıb anamın 7-8 yaşlarında üstünə çıxıb şəkil çəkdirdiyi qayanı tapıram. Necə tapdığımı bilmirəm. Bütün daşlar bir-birinə oxşayır. Bəlkə də heç o daş deyildi. Qəribə də olsa qayıdandan sonra anamın həmin fotosunu tapıb diqqətlə baxıram. Həmin daş idi. Arxadakı mənzərədən tanıdım. Daşın yaddaşı var deyirdilər, inanmırdım. Bəlkə də mən daşı yox, daş məni tanımışdı. Onu da deyim ki, burda hər istiqamətin mənzərəsi fərqlidir. Bir tərəf sıldırım qayalıq, bir tərəf Xankəndiyə, Xocalıya açılan pəncərə kimidir. Bir tərəf isə yaşıl uçurumdur. Arxa qayalıqda oturub telefonla danışan bir kişinin söhbətinə qulaq mehmanı oluram.
“Hə, hə getdim tapdım evi. Darvaza qalıb. Evi söküblər, amma qaraj durur. İndi oturmuşam Cıdır düzündə. Bilirsən harda? Xuramanın özünü atdığı qayanın üstündə oturmuşam”.
Dözməyib dayıya yaxınlaşıram. Təxmin etdiyim kimi şuşalı idi dayı. 70 yaşı var. 28 ildir Şuşanı tək ürəyində yox, həm də yaddaşında gəzdirib. Harda nə var idi, hansı qaraltı kimin evi olub dəqiq bilir. Əlimə düşən fürsəti fövdə verməyib şuşalı dayı ilə həmsöhbət oluram. Məlum olur ki, dayının dayandığı qayanın üstündən Molla Pənah Vaqifin həyat yoldaşı Xuraman özünü ataraq intihar edib.
Cıdır düzünün aşağısında yerləşən dərədə bir zamanlar Qotur su adlı şəfalı bulaq olub. İşğal dövründə ermənilər həmin bulağı qurudub. Cıdır düzünün kənarındakı cığırda bir vaxtlar mövcud olan qırx pilləkəndən də əsər-əlamət qalmayıb. Bu pilləkənlər insanları Daşaltı dərəsinə və Xan mağarasına aparırmış.
Şuşanı möhtəşəm edən yerlərdən biri də Cıdır düzüdü. Xatırlayıram, iki-üç il əvvəl Paşinyanın Cıdır düzündə yallı gedib, içki içməsi hamımızı necə hiddətləndirmişdi. Ermənilərin bu hərəkəti bizim səbr kasamızı daşdıran son damla oldu. Bu gün bu tarixi məkan yenidən öz sahiblərinin addım səslərinə qovuşub.
Axşam saat 9-da Şuşada komendant saatı olduğu üçün gəzintimizi 8-də tamamlamalı olduq. Məlum hərbi rejim səbəbindən çox yeri gəzə bilmədik, təbii ki. Amma qəm etmirəm. Bilirəm ki, Şuşa artıq bizimdir və hələ qarşıda gəzmək üçün çox illərimiz var.
Deyirlər, hər şəhərin ruhu var. Bu ruhu görmək, anlamaq və hiss edə bilmək üçün onu idrak etmək lazımdır. Hələ bu şəhər bir mədəniyyət şəhəridirsə, onun ruhunu hiss edə bilmək üçün Övliya Çələbinin müşahidə və həssaslığına sahib olmaq lazımdır. Əgər belə bir həssaslığınız yoxdursa nə olduğunuz şəhərdən xəbəriniz olar, nə də görməyi arzu etdiyiniz o şəhərin ruhunu hiss edə bilərsiniz. Bu ruhu hiss edə bilmək üçün mədəniyyət təsəvvürünə sahib olmaq lazımdır. Bu təsəvvür yaxşı-pis, gözəl-çirkin, doğru-yanlış hökmlərini meydana gətirir, eyni zamanda da yansıdır. Belə bir təsəvvürünüz varsa şəhərinizin ruhu ilə rabitə yarada bilərsiniz.
Şuşa bizim arzularımızın şəhəri idi və arzumuza çatdıq. Mən Şuşada gün batımının seyrinə dalıram və hardansa xoş bir avaz ucalır:
Küveytli şairə Səad Məhəmməd Sabah (Səadəs-Sabah) yazıçı və tənqidçidir. Siyasət və iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktorudur. Ərəbdilli şairə fransız və ingilis dillərini mükəmməl bilir. 1985-ci ildə “Səad” Nəşriyyat Evini təsis edib. Səadəs-sabah dünya miqyaslı ədəbiyyat və poeziya üzrə bir çox mükafatlara layiq görülüb. Onun feminist düşüncəsinin və lirikasının gözəlliyindən dolayı, adı böyük ərəb şairəsi Qadəs-səmman ilə yanaşı çəkilir.
***
Bu qədər kitabları sevdiyini bilsəydim əgər
bütün geyimlərimi
kitabçıdan alardım.
Məni çox rahat oxu
Məni ərəbcə kimi
Sağdan sola oxuma.
Məni latın dili kimi
Soldan sağa oxuma.
Məni Çin dili kimi
Yuxarıdan aşağıya oxuma.
Məni çox rahat oxu,
Günəş yaşıllığı,
Sərçə çiçəyin kitabını oxuyan kimi…
Sən eşqi qohumluq məsələsi kimi bilməyən
birinci aydın düşüncəli…
yatağı danışıq üçün tribunaya çevirməyənin birisisən…
bilirəm,
mən sənin həyat üçün birinci qadının,
amma hər gün bizimlə birlikdə qəhvə içən İblis
məni həvəsləndirir,
səndən soruşam ki,
ikincisi kimidir?
Bir kişini tanıyıram
Dünyada olan kişilər sırasında
Keçmişimi iki yerə bölən bir kişini tanıyıram.
Məni öz quluna çevirən birisi,
Məni azad edən,
Toplayan,
Ayıran,
güclü əllərinin arasında gizlədən birisini tanıyıram.
Dünyada olan kişilər sırasında
Bir kişini tanıyıram,
Yunan Tanrılarına bənzər,
Gözlərindən şimşəklər işıldayan,
Ağzından yağışlar yağan…
Bir kişini tanıyıram,
Ormanlığın sonunda nəğmələr oxuyanda
Ağaclar arxasınca yeriyərlər…
Dostum ol
Vaxtaşırı ürəyim səninlə yaşıllıqların üzərində
yerimək istəyəndə,
səninlə şeir kitabı oxumaq istəyəndə,
səni dinləmək istəyəndə,
mən xoşbəxt bir qadına dönürəm,
Ey Şərq kişisi,
Nədən mənim üzümə valeh,
Nədən gözümün sürməsini görürsən,
Ağlımı görmürsən?..
Və mən bir yer misali
Suyun danışığına möhtac…
Nədən mənim qızıl qolbağımı görürsən?
Nədən səndə bir hökmran var?
Dostum ol mənim,
Dostum ol…
Eşq
Eşq bir çevrilişdir,
Can mayasında
Cəsarətli üsyandır
əşyanın düzümünə…
Və səndə olan vəcd
təhlükəli vərdişdir,
ondan can qurtarmağın yolunu bilmirəm ki…
Və sənin eşqin
böyük günahdır…
arzu edirəm,
arzu edirəm ki,
heç zaman bağışlanmasın!
Yuxu
Dünən gecə bir yuxu gördüm –
Sənin gözlərində üzən
bir balıq olduğumu gördüm…
qorxudan sənə yuxumu danışmadım
Qorxdum ki,
Yumarsan gözlərini mən boğularam…
Bilməzdim
Heç bilməzdim
Sevgi məktublarının bir gün
saatlı bombaya çevrilə biləcəyini
toxunduğunda partlayacağını…
Bilməzdim
sevgiyə bulaşan cümlələrin
gilyotinə dönə biləcəyini…
Bilməzdim
insanın sevgi məktubları ilə həyatda qala biləcəyini…
Və yenidən oxuduğunda
ölə biləcəyini…
Söylə
Söylə bilim,
məndən öncələr sevmisənmi başqa qadını?
Eşq içində özünü itirən bir qadını?
Söylə,
De ki,
Yasəmən ormanlığına vurulan qadının sonu necə olar?
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmləri doktoru Salidə Şərifovanın Moskvanın “U Nikitskix vorot” nəşriyyatı tərəfindən “Qərb və Şərq ədəbiyyatında janr qarışığının nəzəri problemləri və ədəbi təsiri” (“Теоретические проблемы жанрового смешения и литературного влияния в западной и восточной литературе”) adlı kitabı işıq üzü görüb.
AZƏRTAC xəbər verir ki, kitabın rəyçiləri Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akademik İsa Həbibbəyli və Rusiya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, M.A.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru Vadim Polonskidir.
Beş fəsildən ibarət kitab AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çapa tövsiyə olunub.