Ateşe yazma artık sevdanı,
Tutuşup yanar,
Kül olur
Sonra birden kanatlanıp uçar.

Hayaline arz ediyorum
Bundan böyle belli değil yerim
Ne kadar kalmışsa söyleyemediklerim
Sen iyi bir şiirdin okuyamadım
Ben kötü bir şairdim yazamadım
Elimden yalnızca birşey geliyordu
Kanadıkça kanadım
Ümmi değildim ama anlıyamadım
Çiçekler gözün kararatmış
Amma da arsız
Güller açıyor perva (daha&helliip;)

HAZRET-İ MEVLÂNA HAKKINDA BÂZI YANLIŞ TESPİTLER
M. Hâlistin KUKUL
Büyük Türk-İslâm mutasavvıfı Hazret-i Mevlâna (1207-1273) hakkında, bugüne kadar, maksatlı veya maksatsız, bilerek, bilmeyerek veyâ gizli hedefli olarak, bâzı yanlışlıklar dile getirilmiş ve getirilmektedir. Bunlardan tespit edebildiğimiz birkaçı üzerinde durmaya çalışacağız.
a) Mevlâna, ‘hümanist’ değildir:
Hazret- i Mevlâna’ya ‘hümanist’ demek, O’na en büyük ithâm / bühtân / iftirâdır. İftirâ; basit bir yakıştırma, üstü örtülecek bir tavır değildir. Olmayan bir şeyi, o kişiye yüklemedir. Sâdece bu da değildir. Kendindeki ‘müspet fikir ve hâl’i, kendisiyle asla münâsib olmayan ile eşleştirme hattâ ondan geride bulundurmadır.
Kimin, buna hakkı olabilir? O’nu, bu fikir ve hâl ile tartışmak bir yana; O’na bu vasfı / sıfatı yüklemek asla mümkün ve münasip olmamalıdır. (daha&helliip;)

Şehirler bir medeniyetin insan eliyle oluşmuş en somut göstergelerinden biridir. Arap dilinde şehir anlamına gelen Medine kelimesi ile medeniyetin aynı kökten geliyor olması şüphesiz bir tesadüf değil. Bir yandan medeniyetler şehirler inşa ederken, diğer yandan şehirlilerin ürettiği medeniyet şehirleri besler ve geliştirir. İşte bu yüzden, Ortadoğu merkez olmak üzere Atlas okyanusundan Uzakdoğu’ya, İslam Medeniyetinin yeşerip yayıldığı çok geniş bir coğrafyada üç aşağı beş yukarı benzer biçim ve anlayışla inşa edilmiş şehirlerle karşılaşabiliyoruz. Merkezinde iman, ilim ve irfanın (cami, medrese ve tekke) yer aldığı, yaratan başta olmak üzere, insana, diğer yaratılmışlara, hatta cansız varlıklara dahi hürmet ve muhabbetin tezahürü olan şehirlerdir bunlar. Sosyal hizmet işlevi taşıyan anıtsal yapılarda kalıcı malzeme ile görkemli bir mimari dil ortaya konulurken, kişisel kullanıma ait evlerde geçici malzeme ile mütevazı, mahremiyeti önceleyen, tabiatla barışık bir anlayış hâkimdir. Yine bu şehirlerin en önemli özelliklerinden biri de, ölümü bir son değil, ebedi hayatın başlangıcı olarak gören bir inanç sisteminin doğal sonucu olarak, mezarlıklarla iç içe yaşamalarıdır. Tokat bu yönüyle de tipik bir İslam şehridir.
Eski kültürümüzde sanki gülistan dermiş gibi, kabristan diye adlandırılan mezarlıklar yalnız şehrin çevresinde değil, cami ve tekkelerin hazireleriyle ve türbe yapılarıyla şehrin her yerinde karşımıza çıkıverirler. Korkulacak yerler gözüyle bakılmaz buralara. Bir ev hanımı kapı komşusu gibi addettiği bitişikteki evliya kabrinin toprağında hercai menekşeler yetiştirirken, çocuklar bir tekke bahçesinde mezarların tam önünde, neşe ile oyunlar oynarlar. Kabirlerin önünden geçilirken birkaç dakika duraklanır, selam verilir, bir Fatiha yollanır. Mezarlıklar ekseriyetle Allah dostu büyük bir zatın etrafında, hem o zata kabir komşusu olmak, hem de onun ziyaretçileri vesilesiyle daha fazla hayır dua almak umuduyla oluşturulmuştur. Genellikle manzaralı ve sefalı yerlere konumlanmış durumdadırlar. Şehrin batı çıkışındaki adı üstünde Erenler Mezarlığı ile doğu yakasındaki Şeyh-i Şirvanî Mezarlığı ve Beybağı taraflarında kalıp yazık ki, son yıllarda çevre yolu inşaatı nedeniyle tarumar olan Alpgazi mezarlıkları bunun tipik örneğidir. Bu erenler bu dünyadan göçmüş olsalar da, ruhaniyetleri, feyiz ve bereketleri ile capcanlıdırlar. Seyyid Seyfullah hazretlerinin;
“Biz aşığız biz ölmeyiz
Çürüyüp toprak olmayız
Karanlık yerde kalmayız
Bize leyl-ü nehar olmaz.” deyişi bu gerçeğin ne güzel ifadesidir.
Tokat, Anadolu ve Rumeli’nin hemen her köşesi gibi bir evliyalar beldesidir. Şehir fethedilmeden önce gelip gönüller fetheden Yesevi erenlerinden Gıjgıj Baba, şehre hâkim Gıjgıj tepesi üzerinden Tokat’ı koruyup gözetmektedir. Efsanelerde Gıj- gıj sesleri ile düşmana taş yuvarlayarak mücahitlere yardım ettiği anlatılır. Evliya çelebi seyahatnamesinde, Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli’nin Horasan’dan Anadolu’ya göçü sırasında Tokat’ta bir müddet konakladığı ve halifelerinden Sümbül Baba’yı burada bırakarak Tokat için, âlimler yurdu, fazıllar konağı ve şairler yatağı olması yönünde dua buyurduğunu anlatır. Sümbül Baba halen 13. yy sonlarına tarihlenen zaviyesinin bitişiğindeki türbesinde yatmaktadır. Halvetiliğin Anadolu’dan İstanbul’a geçişinde önemli halkalardan biri olup, Sivas’ta medfun bulunan Şems-i Sivasî hz.’ni yetiştirmek üzere Tokat’a gelen Abdülmecid Şirvanî k.s (Şeyh-i Şirvanî) Çay mahallesindeki mütevazı kabrinde istirahat etmektedir. Mü’min kardeşlerinden ayırt edilmemek için hazretin türbe istemediği, ölümünden sonra sevenleri ve takipçileri tarafından birkaç kez yaptırılan türbenin bu nedenle ertesi sabah yıkıldığı rivayet edilir. Tokatlılar tarafından mübarek günlerde yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Hac kafilelerinin hazretin huzurunda toplanarak yapılan duanın ardından yola çıkmaları geçmişin güzel geleneklerindendi. Küçük bir çocukken yaptığımız kabir ziyaretlerinde, kendi aile büyüklerimizden önce mutlaka Şeyh-i Şirvanî hazretlerinin kabrini ziyaret ettiğimizi ve ebeveynimin huzurdan arkalarını dönmeksizin geri geri ayrılarak, büyüklere böyle hürmet edilmesi gerektiğini öğütlediklerini hatırlarım. Kendi adıyla anılan caminin bitişiğinde cennet bahçesi gibi huzur dolu bir bahçede yatan Hoca Behzat-ı Veli, şair, âlim ve mutasavvıf, İshak-ı Zencanî, Ali Tusî, Nurettin Sentimur, Sefer Beşe, Acepsır, Murat sevdakâr, Kırkkızlar, Halef Sultan, Şeyh Meknun, Pir Ahmet türbeleri, Ebu Şems Hangâhı, Ahi Muhyittin Zayiyelerinde yatan zevat ve isimleri tam olarak bilinmese de yer yer karşımıza çıkan tek mezarların sakinleri, Tokat’ın dört yanına dağılmış durumda manevi mühürleri gibidirler.
Hayat ve ölüm, bir elmanın iki yarısı gibi birlikte akar bu şehirde. Yeni doğan bebeğin ismi konulurken kulağına okunan ezan, vefatında kılınacak cenaze namazı içindir. Hakikaten, ömür dediğimiz şey, ezanla namaz arasındaki süre kadar bir şey değil midir? Bembeyaz kundak ile kefen, yapılan mevlit törenleri, eşe dosta dağıtılan helvalar doğum ve ölümün ortak şiarıdır. Bu ikisinin arasında bir yerde duran düğün törenlerinde de aynı tema kendini hissettirir. Vakıf malı olarak halkın hizmetine sunulmuş olan aynı kazanlarda pişer düğün ve ölüm yemeği. Aynı sofra etrafında kaşık sallar eş, dost ve akrabalar. Gelin kızlarını uğurlayan ana-babası, beyaz gelinliğiyle gittiği yeni evinden ancak beyaz kefeniyle çıkabileceğini hatırlatırlar.
Gösterişten çok kullanışı önceleyen geleneksel evler, doğumdan ölüme kadar hayatın her aşamasını kapsayacak şekilde yapılmıştır. Her birinde cenazelerin yıkanması için teneşirin rahatça döndürülebileceği genişlikte hayatlar mutlaka vardır. Apartmanlaşma furyasının başladığı 70’li yıllarda aile büyükleri sırf bu nedenle, eski konaklarından apartman dairelerine geçmemek için hayli direnmişlerdi. Buna çözüm olarak birtakım anlayışlı (!) müteahhitler, giriş katında bir gasilhane bulunan apartmanlar bile yaptılar o dönemde. Ölümlerin evden çok hastanelerde gerçekleştiği günümüzde ise, belediyeler seyyar cenaze araçlarıyla olaya son noktayı koymuş durumdadırlar. Dede ve ninelerimizden bize kalan önemli bir görenek de; kefen ve cenaze çeyizi denebilecek bir bohça kâfur kokulu eşyanın yaş kemale erince hazırlanıp, sandıklarda veya ahşap dolaplarda kullanıma hazır vaziyette bekletilmesidir. Evdeki gençlere ara sıra ”Ölürsem telaşa kapılmayın, kefen bohçam falanca dolapta” diye hatırlatılırdı. Kuruyan ağaçların düzgün olanları, ”bundan güzel kabir tahtası olur” diye biçtirilerek bir köşeye konurdu. Ölüm her an gelebilecek bir misafir gibi beklenirdi hatta. Azrail a.s batı toplumlarındaki gibi elinde tırpanla resmedilen korkunç bir yaratık değil, emaneti Sevgiliye kavuşturacak bir elçi tasavvurundadır bizim medeniyetimizde. Rahmetli dedem hasta bile olmadan – hani ayakta ölmek diye bir tabir vardır- tam da öyle, ağaç dikerken ruhunu teslim etmişti. O gün kefen bohçasını bulunduğu dolaptan almak için rahmetlinin odasına giren anneciğim, bohçayı dedemin yatağının başucuna konmuş, hazır halde bulacaktı. Onların endişe ettikleri tek şey, elden ayağa düşüp yatağa bağımlı hale gelmek ve başkalarına yük olmaktı. Ninelerimiz ”pişirdiğim aş ile bağladığım baş ile emanetini al Allah’ım” diye dua ederlerdi. Rahmetli anneannemim ”ölmekten değil, ölmemekten korkun yavrum ” diyen sesi hala kulaklarımdadır.
Ölüm, her ne kadar bir mümin için korkulacak bir son değil, vatan-ı asliye göç olarak algılansa da geride bırakılan yakınlar ve sevilenlerin mevcudiyeti nedeniyle her zaman hüzünlü bir yan barındırır kuşkusuz. Göçen yakınların ardından yaşaran göz ve hüzünlenen kalp son derece doğal ve insani bir gerçektir. 14. yy başlarında inşa edilmiş bir İlhanlı eseri olan Abdul Muttalip (Ahi Muhyittin) zaviyesinin kitabesinde bu insani hüzün çok veciz bir eda ile taşa hakkedilmiş bir ibret levhası olarak durmaktadır;
“Dünya geçici ve değersizdir. Evveli ümit, sonu ölümdür. Elimizde olmayarak dünyaya geldik. Orada şaşkın bir şekilde konakladık. Ve istemeye istemeye oradan çıktık.”
Zaten mezar şahideleri eski kültürümüzde hat sanatımızın en nadide örneklerinin sergilendiği birer sanat eseri durumundadırlar. Öte yandan sahiplerinin cinsiyetini, hangi mesleğe, hangi meşrebe dâhil olduklarını, hangi yolun yolcusu olduklarını dilsiz ve dudaksız bir şekilde söylemektedirler.
Gülbahar Hatun (Meydan) Camii haziresinde yer alırken, Hatuniye medresesinin yıktırılması esnasında oradan kaldırılan mezarlardan biri olup, şu an Tokat müzesi olarak hizmet veren tarihi bedesten önüne nakledilmiş bulunan 1913 tarihli bir lahit vardır. Kırık şahidesindeki yazıdan anlaşıldığına göre bu, Sivas valisi Ahmet Muammer Bey’in refikası Faika Hanımın kabridir. Bakınız Ahmet Muammer Bey, verem nedeniyle kaybettiği sevgili eşine, zarif bir talik hatla nakşedilmiş şu satırlarda nasıl sesleniyor;
Ey tenha Türk kadını hayatımın yoldaşı
Sen mi varsın altında kaldırırsam bu taşı
Yok, sen yoksun cismin var zulmet dolu bu yerde
Sen bir ruhsun gülersin yıldızlarla göklerde
Ay doğdukça ruhunu hissettirir bu yerler
Söyler benim hüznümü ağladıkça bülbüller
…
Hicran ateşinin âşıkta meydana getirdiği sarsıntıyı en sanatkârane bir şekilde gösteren bu taşın önünde, bir asır önce yarım kalmış bu aşk için hüzünlenmemek elde değil. Muammer Bey, Faika hanımına çoktan kavuşmuş olmalı. Aşkları ziyade olsun. Nur içinde yatsınlar.
Hz. Mevlana’nın sağlığından itibaren sevenleri ve takipçilerini barındıran Tokat’ın elbette yüzyıllar boyunca Aşk talimhanesi olmuş güzel bir mevlevihanesi de vardır. Semahanesi, derviş hücreleri, şeyh dairesi ve hamamı ile günümüze ulaşmış olan bu nadide mevlevihanenin yazık ki hamuşanından eser kalmamış. Hamuşan muhtemelen son yüzyılda, civardaki resmi kurumlardan birinin alanında kalarak yalnız sessizliğe değil, görünmezliğe de karışmış olmalı.
Asırlar boyunca farklı dinler ve etnik kökenlerin bir arada kardeşçe, barış içinde yaşadığı Osmanlı coğrafyasının bütün kadim kentlerinde olduğu gibi 20. yy’ın son çeyreğine kadar Tokat’ta da biraz Musevi, biraz Rum ve hatırı sayılır bir Ermeni nüfus vardı. Millet-i sadıka denen bu hemşerilerimizle atalarımız güzel komşuluk ve arkadaşlık ilişkileri içinde yaşadılar. Karşılıklı olarak bir birlerinin dinlerine, kutsal değerlerine saygılı oldular. Sözgelimi Ermenilerin evlerinde her zaman Müslüman komşuları için seccadeler bulunduruldu. Bayramlarımız karşılıklı olarak kutlandı. Kurban’da onlara komşu payı gönderilirken paskalyada bize yumurta gelirdi. Cenazelerde komşuluk bağları çerçevesinde her zaman birbirlerine destek oldular. Ermenilere ait maşatlık adıyla bilinen mezarlık, Gıjgıj tepesinin kuzeybatı eteklerinde halen mevcuttur. Birlikte cemaat oluşturabilmek ve çocuklarını daha kolay evlendirebilmek gibi pratik gerekçelerle 50’lerden itibaren şehirdeki Ermeni nüfus giderek büyük kentlere göçmüş, günümüzde yazık ki yalnızca birkaç aile kalmıştır. Bunun doğal sonucu olarak maşatlığın ziyaretçileri gitgide azalmaktadır. Birkaç yıl önce, yıllardır Amerika’da yaşayan, Tokat sevgisi ortak noktasında buluştuğumuz değerli ağabeyim ve hemşehrim Dr. Vahe Karaçorlu, bir miktar para göndererek babasının medfun bulunduğu Ermeni mezarlığının kapısını boyatmamızı rica etmişti. Biz de bu isteğini yerine getirdik. Bu esnada olayı muhterem kayınpederim Hafız Hüseyin Efendiye anlattığımda, kayınpederim 1960 larda yeniden inşa edilmesine öncülük ettiği Şeyh-i Şirvanî camisinin doğramalarını Vahe beyin babası Haçik Ustanın gönüllü olarak bila ücret yaptığını tebessümle hatırladı. Evrensel kaide olan, iyilik yap, iyilik bul ve her milletin iyisi iyidir düsturlarını bu tevafuk vesilesiyle bir kez daha idrak ettik. Keşke en az bizim kadar buralı olan Ermeni hemşehrilerimizle, barış ve esenlik içinde hala birlikte yaşıyor olabilseydik. Onların Maşatlıkta yatan ataları içinde; dinince dinlensinler, toprakları bol olsun demeden geçmeyeyim.
Çocukluğumun Tokat’ında, mahalle kültürünün bütün canlılığı ile hüküm sürdüğü devirlerde birisi vefat ettiğinde yardıma koşacak ilk kişi komşular olurdu. Yakın komşunun ana-babadan bile ileri sayılması işte tam da bu yüzdendi. Komşular el birliği ile cenazenin gereken hizmetini görürler, rahat yatağına yatırırlar, uzakta yakınlar varsa haber verme, telgraf çekme gibi işleri yaparlar, mezar yerinin tespiti ve hazırlanması gibi konuları hallederlerdi. Böylece cenaze yakınlarının ilk şoku atlatmasına yardım ederler ve bu kederli günde yalnız bırakmazlardı. İçli selalar ile tüm şehre duyurulurdu vefat haberi. Cenazenin gasl ve defin işlemlerinde hizmet, en başta evlatları olmak üzere en yakınlarına düşerdi. Erkekler 3 gün, kadınlar bir haftadan az olmamak kaydıyla, 40 güne kadar taziye ziyaretlerine devam ederlerdi. Bu süre zarfında cenaze evinde yemek pişirilmez, eş, dost ve komşular sıra ile bu işi hallederdi. Mahallede planlanmış düğün varsa yapılmaz, cenazeye hürmeten bir süre ertelenirdi. Taziye sürecinde vefat eden kişi güzel vasıflarıyla ve rahmet dileğiyle yâd edilir, aşrı şerifler okunur, hatimler indirilir, 71.000 kelime-i tevhit tesbih edilirdi. Geride kalanlar “Allah sizlere ömür versin, Allah daha ağır acı göstermesin, Allah sabr-ı cemil ihsan eylesin, Takdir-i ilahi” gibi cümlelerle teselli edilirdi. Cenaze kadın ise tabutun üzerine iğne oyalı yeşil bir yazma örtülürdü mutlaka. Cenaze günü yakınları defin işleminden sonra mezarlıkta ıskat sadakası dağıtır, sonraki günlerde vefat eden kişinin tüm giyecekleri, ihtiyaç sahiplerine verilir ve hayır hasenat yapılırdı. 40. ve 52. günlerinde Kur’an-ı kerim, kelime-i tevhid ve mevlit meclisleri düzenlenir, ardından misafirlere aynen düğün yemeklerinde olduğu gibi, yoğurtlu yarma çorbası, pehlili pilav, helva ve ayrandan oluşan bir yemek ikram edilirdi. Cenazenin en yakınları ve sevenleri tarafından bu süre zarfında her gün bir şişe içindeki suya Kur’an-ı kerim, en çok ta Yasin-i şerif okunur ve 41. gün kabir ziyaret edilerek bu su mezar toprağına dökülürdü. Daha sonraki yıllarda genellikle vefatın sene-i devriyesinde bu yemekli meclisler tekrarlanacaktı. Arefe günleri bilhassa ikindiden sonra veya bayram sabahları namazdan sonra kabirler ziyaret edilerek, bayram sevinci göçüp gidenlerle de paylaşılmış olurdu.
Adeta hamamlar başkenti olan ve doğum, düğün başta olmak üzere her vesileyle hamama gidilen bu şehirde elbette ölümü takip eden bir hamam töreninin olmaması düşünülemez. Genellikle 40 günlük taziye süresi dolduktan sonra, yakın akrabalardan biri, cenaze yakınlarını hamama davet eder, onları araba göndererek aldırır, üzüntülü oldukları için yıkanma ve giyinmeleri ile olağan vakitlerden daha fazla alakadar olur ve hamam ücretlerini öderdi. Buna yas hamamı denir ve ölenin ardından kalan yakınların, olağan gündelik hayata dönüp adapte olabilmeleri için adeta bir sınır teşkil ederdi. Hayat devam ediyor, ölenle ölünmüyordu elbette. Yine düğünler olacak, bebekler dünyaya gelecek velhasıl devran dönecek, “Ey hayat, seni böyle sıkı tutuşum ölüm sayesindedir” diyen filozof haklı çıkacaktı.
Halk irfanından süzülen o güzel ifade “Ölüm Allah’ın emri ayrılık olmasaydı” der demesine ama asıl önemli olan ahiret ayrılığı olmamasıdır. Cemal cennetlerinde başta Efendimiz s.a.v olmak üzere, sevdiklerimizden ayrı düşmemek duasıyla noktalayalım. Allah kimselere ahiret ayrılığı vermesin efendim.

Büyük Türk-İslâm mutasavvıfı Hazret-i Mevlâna (1207-1273) hakkında, bugüne kadar, maksatlı veya maksatsız, bilerek, bilmeyerek veyâ gizli hedefli olarak, bâzı yanlışlıklar dile getirilmiş ve getirilmektedir. Bunlardan tespit edebildiğimiz birkaçı üzerinde durmaya çalışacağız.
a) Mevlâna, ‘hümanist’ değildir:
Hazret- i Mevlâna’ya ‘hümanist’ demek, O’na en büyük ithâm / bühtân / iftirâdır. İftirâ; basit bir yakıştırma, üstü örtülecek bir tavır değildir. Olmayan bir şeyi, o kişiye yüklemedir. Sâdece bu da değildir. Kendindeki ‘müspet fikir ve hâl’i, kendisiyle asla münâsib olmayan ile eşleştirme hattâ ondan geride bulundurmadır.
Kimin, buna hakkı olabilir? O’nu, bu fikir ve hâl ile tartışmak bir yana; O’na bu vasfı / sıfatı yüklemek asla mümkün ve münasip olmamalıdır.
Bunda da iki sebep vardır. Birincisi: Tarihî hata; ikincisi ise, fikrî hatadır.
Tarihî hata şudur: Hazret-i Mevlâna, 1207 – 1273 yılları arasında yaşamıştır. ‘Hümanizm’ denilen akımın kurucularından biri olan Dante Alighieri ise, 1265 yılında doğmuş ve 1321 yılında ölmüştür. Bu da şu demektir ki, Hazret-i Mevlâna vefât ettiğinde, Dante, henüz sekiz yaşında bir çocuktu.
Yine; hümanizmin kurucularından olan Francesco Petrarca 1304 yılında doğmuş, 1374’te ölmüş ve Giovanni Boccacio ise, 1313’te doğmuş, 1375 yılında ölmüştür.
Öyleyse; bu tarihî duruma göre, Mevlâna mı takipçi olabilir, yoksa Dante mi, Petrarca mı, Boccacio mu?
Hazret-i Mevlâna, kendisinin vefâtından yıllar sonra doğmuşlar’ın ve meydana gelmiş bir fikir akımının tâkipçisi nasıl olabilir? Hz. Mevlânâ’yı bunlara bağlayan p(i)sikoloji ne vaziyettedir? Bu p(i)sikolojinin geliştirmeye çalıştığı zihniyetin maksadının altında hangi ‘tuzak’ yatmaktadır? Düşünmek lâzımdır!..
Diğer bir husus da şudur: Bu dönemde ve bu dönemin öncesinde, Türk ve İslâm dünyasında öyle büyük şahsiyetler vardır ki, Hazret-i Mevlâna’yı ‘hümanizm’e bağlayanların bunlardan haberleri olmamasını düşünmek de mümkün değildir. Kimler mi?
Meselâ; İmâm-ı Gazalî (1058-1111), Yusuf Has Hâcib (1017?-1077) , Ahmed Yesevî (1093-1166), Kâşgarlı Mahmud (1008-1105), Hacı Bektâş-ı Velî (1281-1338), Yûnus Emre (1240-1321), Âşık Paşa (1272-1333), Nasreddin Hoca (1208-1284), Sâdî-i Şîrâzî (?-1291), Ferîdüddîn Attâr (?-1230)… bunların sâdece birkaçıdır. Peki; bunların yanında, ‘hümanizm’ ve ‘öncüleri’nin esâmesi mi okunur?
İkinci sebep ise; fikrî hatadır demiştik. Hazret-i Mevlâna’yı ‘hümanist’ olmakla itham edenler, hümanizmi yanlış tarif ve tahlil ediyorlar.
Bu hususu, büyük sosyolog S. Ahmet Arvasî’nin, Size Sesleniyorum-1 adlı eserindeki (“Hümanizm” ve “Ortaçağ” Üzerine…”) başlıklı makalesinden nakille açıklamak istiyorum. Diyor ki:
“Batı kültür ve medeniyetini az-çok bilen herkes, bilir ki, “hümanizm” ve “ortaçağ” kavramlarının çok hususî mânâları vardır. Batılı fikir ve ilim adamı, “hümanizm” derken, Hıristiyan Ortaçağına ve skolastiğine karşı eski Grek ve Lâtin kültür ve medeniyetine dönüşü ve o kültür ve medeniyet temelleri üzerinde yeni bir uyanış hareketini kastetmektedir.
Felsefe tarihçisi Alfred Weber’e göre, Batı Dünyası’nda, Ortaçağ Kilisesi’nin baskısı ve bitmeyen zulmü, Avrupalı’nın eski Yunan ve Roma putperestliğine sığınmasına yol açmıştır ve Batılı fikir adamları bu harekete “hümanizm” adını vermişlerdir. Böylece, “…Virgilius’un ve Homeros’un dini, Hz. İsa’nın dininin yerine, neşeli Olimpos, ciddî Golghota (güya Hz. İsa’nın çarmıha gerildiğini sandıkları dağ)ın yerine geçiyordu. Yehova, Hz. İsa ve Hz. Meryem ise Jüpiter, Apollon ve Venüs oluyorlardı. Kilisenin azizleri, Yunanistan’ın ve Roma’nın tanrıları ile karışıyordu: bir kelime ile müşrikliğe (le paganizme) dönülüyordu.”(A. Weber, Felsefe Tarihi, H. V. Eralp, sf.161.1949)
“(…) Bakınız, bu konuda çağdaş sosyologlardan Prof. Carle C. Zimmerman ne diyor: “İslâm tarihi, Batı tarihinden, birçok memleketlerde, belirli surette farklar arz ettiğinden, Garp Sosyolojisindeki fikirleri İslam Dünyası’na ithal etmek son derece güçtür… Biz M.S. 600 yılından 1000 yılına kadar süren karanlık çağımızı yaşıyorken, İslâm Dünyası, altın çağında idi.” (Yeni Sosyoloji Dersleri, C.C. Zimmerman, Çev: A. Kurtkan, İstanbul, Sf.5)(Bknz: S. Ahmet Arvasî, Size Sesleniyorum-1, Model Yayınları, İstanbul, 1989, sy. 349-350)
Hâlbuki Hz. Mevlâna diyordu ki: “Men bende-i Kur’ân’em, eğer ki cân dârem / Men hâk-i reh-i Muhammed muhtârem / Eğer nakl küned cüz in kes ez gûftârem / Bîzârem ez ü ve’z ân sûhen bîzârem”
Yâni: “Ben, sağ olduğum müddetçe Kur’ân’ın kölesiyim / Ben, Muhammed muhtârın (s.a.v.) yolunun tozuyum. / Benim sözümden bundan başkasını kim naklederse/ Ben ondan da bîzârım, o sözlerden de bîzârım.”
Hümanizm’in, Türkçe’deki, insânîyetçilik, insanlık aşkı ve sevgisi, insancılık, insânîlik… gibi mânâlarına kanmamak lâzımdır. Hümanistlerin öncülerinde de, sonda gelenlerinde de dehşetli bir İslâm düşmanlığı mevcuttur. Kaldı ki, bahsettikleri ‘insanlık sevgisi’, kendi cemiyetlerinde huzuru sağlayıcı olamamıştır.
b) “Yine gel, yine gel, kim olursan ol, yine de gel!” diye başlayan rubaî, Hz. Mevlâna’ya âit değildir:
Bu rubaîyi, ben, bizzat, T. C. Kültür Bakanlığı tarafından 15-17 Aralık 2000 tarihleri arasında tertip edilen “Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni”ne sunduğum ” Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî’nin Mesnevî’sinde İnsan” konulu tebliğimde kullandım. Ve bu tebliğim, aynı yıl, Kültür Bakanlığı tarafından çıkarılan “Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni Bildirileri” adlı kitabın 519-534’üncü sayfalarında yayınlandı. Hatta oturumlardan birinde, bu rubâînin Mevlâna’ya âit olup olmadığı, kısa bir süre, söz konusu oldu. Kimse üzerinde durmayınca, vazgeçildi.
Daha sonra, Mesnevî-hân Şefik Can, Tarih ve Düşünce Dergisi’nin on dokuzuncu Haziran 2001 tarihli sayısında, bu rubâînin Mevlâna’ya âit olmadığını ve Mesnevî’nin altı cilt olduğunu, sonradan O’na atfedilen yedinci cildin Mevlâ’nın olmadığını ve “Ne olursan ol yine gel..”in bu ciltte yazılı olduğunu söyler.
Bu hususta, 22 Şubat 2014 tarihli Fazilet Takvimi’nde şunlar yazılmaktadır: “Şiir, ilk olarak İran coğrafyasında yetişmiş iki âlimin eserinde yer almıştır.
Bunlardan biri Ebû Saîd Ebu’l-Hayr’ın (Ö.1049) Divân-ı Eş’ar’ındaki rubâîleri arasında geçer. Öbürü Baba Efal-i Kâşî’ye (Efdalüddin-i Kâşânî ) (Ö.1268)’ye atfedilir. Bu Farsça rubâîyi Harabat’ ına alan Ziya Paşa da dörtlüğün yanına Baba Efdal-i Kâşî ismini yazmıştır. Bu kadar eski mâzîsi olan bir şiirin nasıl ve ne maksatla Mevlâna’ya atfedildiği, hangi çıkarlara âlet edildiği de başlı başına bir araştırma mevzuudur.”
Ebû Saîd Ebu’l-Hayr (967-1049), hepsinden daha önce yaşadığına göre, bu rubâînin, O’nun olması akla ve ilme daha yakındır.
Bu hususta; Prof. Dr. Erkan Türkmen, Tarih ve Medeniyet Dergisi’nin on yedinci sayısında, rubâîde geçen (bâz â)nın mastarının (baz amadan) olduğunu ve “tövbe etmek veya pişman olmak” demek olduğunu ifade ederek, bu rubâîyi şöyle mânâlandırır:
“Bâz â bâz â her ân çi hestî bâz â / Ger kâfir u gebr u but-perestî bâz â/
În dergâh-i mâ dergâh-i nevmî dî nîst / Sad bâr eger tevbe şikestî bâz â ”
Yâni: “Vazgeç (tövbe et), vazgeç, her neysen vazgeç / Eğer kâfir, Mecusi, putperest isen vazgeç/
Bizim dergâhımız umutsuzluk dergâhı değildir / Yüz kere tövbeni bozsan da vazgeç ”
c) Hz. Mevlâna; raks etmedi / dönmedi, ney çalmadı:
Bu mes’ele, ‘semâ veyâ simâ’ bahsinde geçer ve ‘semâ veyâ simâ’nın ne olduğu, nasıl yapılacağı / yapılması gerekeceği hakkında bilgi verir. Bu mevzûda; İmâm-ı Gazâlî Hazretlerinin, A. Fârûk Meyân tarafından tercüme edilip 1973 yılında İstanbul’da Bedir Yayınevi tarafından neşredilen Kimyâ-yı Saâdet adlı kitabının 337 ile 353 üncü sayfaları arasında ve yine İmâm-ı Gazâlî Hazretlerinin Ahmed Serdâroğlu tarafından tercüme edilen ve 1985 yılında Bedir Yayınevi tarafından neşredilen “İhyâu’ Ulûmi’d-dîn” isimli bir hazîne değerindeki eserinin ikinci cildinin 675 ile 751’inci sayfaları arasında çok geniş malûmat edinilmesi mümkündür.
Ancak; umûmî bir tariften sonra, bu bahse dönmek istiyorum: “Semâ’: Bir veya birkaç kişinin çalgısız, âletsiz okudukları dînî, îmânı kuvvetlendiren ve ahlâkı güzelleştiren, şiirleri, kasîdeleri dinlemek. (Bknz. Simâ)” tir.
(Bknz: Dînî Terimler Sözlüğü, Cild:2, Türkiye Gazetesi Yayını, İstanbul. Sy. 175)
Raks’a ise:” Oynamak, dans.” karşılığı verildikten sonra, şu açıklama önem arz ediyor: “Tasavvuf yolları çoktur. Bunların içinde en lüzumlusu ve en uygunu sünnete yapışan ve bid’atlerden (dinde reformlardan) kaçan büyüklerin yoludur. Bu büyükler, her sözlerinde ve her hareketlerinde, sünnete uyup da, kendilerinde hiçbir keşf, kerâmet, hâl, görüş ve ma’rifet hâsıl olmaz ise, hiç üzülmezler. Fakat bunların hepsi hâsıl olup da, sünnete uymakta gevşek davranırlarsa, bunları hiç beğenmezler. İşte bunun içindir ki, bunların yolunda simâ’ ve raks yasaktır. Böyle şeylerden hâsıl olacak lezzet ve hâllere kıymet vermemişlerdir. Bundan hâsıl olan şeylere dönüp bakmamışlardır. (İmâm-ı Rabbânî)”
(Bknz: a.,g., Ansiklopedi, Sy. 127)
“Raks, eli, ayakları tempo ile oynatmak ve dans etmek demektir. (…)İhtiyarî olmayan, yani kendi elinden olmadan raksa vecd denir. Vecde gelmek, kendi elinde olmadığı için günah değildir.” (www.ehlisunnetbuyukleri.com)
Muhakkak ki, bu hususlarda temel kaynağa Kur’ân-ı Kerîm’e müracaat esas olmalıdır. A’râf sûresinin 51. âyetinde şöyle buyurulmaktadır: ” O kâfirler ki dinlerini bir eğlence ve oyun edinmişler, dünya hayatına aldanmışlardı. Onlar bugünlerine kavuşacaklarını nasıl unutmuşlar ve âyetlerimizi nasıl bilerek inkâr etmişlerse, bugün biz de onları unuturuz.” (Bknz: Kur’an-ı Kerîm Meâli ve Tefsiri, Tibyan Tefsiri, Merhum Ayıntabî Mehmed Efendi, Bugünkü Dile Çeviren ve Açıklayan: Süleyman Fâhir, Bütün Kitabevi, İstanbul 1956, sy. 379)
Yine; En’âm Sûresi’nin 70. âyetinde şöyle buyurulur: “(Yâ Muhammed!) Dinlerini bir oyuncak bir eğlence edinenleri ve dünya yaşayışına mağrur olan kimseleri kendi hâllerine bırak.” ( Bknz: a.,g.,e., Sy. 339)
Hazret-i Mevlâna buyuruyor ki:
“Pes zî cân kün, vasl-ı Canan-râ taleb / Bî leb-ü gâm mîgû nâm-ı rab.”
Yâni: “O hâlde, Canana kavuşmayı, cân-u gönülden iste / Dudağını oynatmadan, Rabbinin ismini kalbinden söyle.”
‘Zikr’i bile, ‘dudağını oynatmadan’ , bunu riyâ sayarak, söylemeyi nasihat eden ve “Kurân’ın kölesi” ve “Muhammed muhtarın yolunun tozuyum” diyen Hazret-i Mevlâna, nasıl olur da, yukarıdaki âyet-i kerîmelere rağmen, raks’a meyledebilir?
Bu hususta, doğrudan doğruya Hazret-i Mevlâna’yı ilgilendirmesi bakımından, İslâm âlimlerinin de önemli beyanları mevcuttur.
“Allahü teâlâ aşkı ile dolmuş, evliyânın büyüklerinden olan Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî, ney veya başka hiçbir çalgı çalmadı. Mûsikî dinlemedi ve raks etmedi.” (Abdülhakîm Arvâsî)”
(Bknz: a.,g., Ansiklopedi, Sy. 127)
Yine, Seâdet-i Ebediyye adlı eserinde, M. Sıddık Gümüş, Hazreti Mevlâna için şöyle der: “Ney ve dümbelek çalmadı. Dönmedi, raks etmedi. Bunları, sonra gelen câhiller uydurdu.” (Bknz: Seâdet-i Ebediyye, Hazırlayan: M. Sıddık Gümüş, Hakikat Kitabevi, İstanbul 1986, sy. 993)
Mesnevî’de, Emîrü’l-Mü’minîn Hazret-i Ömer (r.a.) zamanında ,” ihtiyar çalgıcının hikâyesi ” meşhûrdur. Bülbüllerin ve onu dinleyenlerin kendilerinden geçmesine rağmen, sonunda, kocalıp, kamburu çıktıktan sonra ‘tövbe’ ederek kurtuluşa ermesi, bu mevzûda en bâriz ve en mühim örnektir. (Bu hususta: 1- Mesnevî ve Şerhi-1, Abdülbâki Gölpınarlı, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 2000, sy. 377-392; 2- Mesnevî -i Şerîf, Mütercim: Süleyman Nahîfî, Sadeleştiren, Prof. Dr. Âmil Çelebioğlu, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007, sy. 96-101; 3- Mesnevî, Türkçesi: Tahirü’l Mevlevî, Yayına Hazırlayan: Selahaddin Tuna, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, sy. 146-156 adlı eserlere müracaat edilebilir.)
Necip Fâzıl ise, İman Ve İslâm Atlası adlı eserinde şöyle der: “İş raksa gelince, onun ele alınabilir ve iyiye götürülebilir tarafı yoktur. Hele dinî vecde âlet edilmesinden büyük felâket tasavvur edilemez. Son zamanların turist fuarı hâline getirilen ve sırmalı terliği menzilesine indirilen Mevlevî ihtifallerinde, dinî yasağın hem İslâm zevkine, hem şeriat hiddetine, hem tarikat meşrebine, hem de başta Mevlâna Celâleddîn-i Rumî Hazretleri bulunmak üzere, Mevlevîlik hakikatine iftira şeklinde en yalçın manzarasını görüyoruz.”(Bknz: Necip Fâzıl, İman ve İslâm Atlası, b.d, yayını, İstanbul 1981, sy. 246)
Prof. Dr. Ramazan Ayvallı, kendisi ile yapılan bir mülâkata verdiği cevapta şöyle diyor: “Mevlana Celâleddîn-i Rûmî hazretleri de, diğer bütün İslâm âlimleri gibi, ömrünü insanlara, ebedî saâdet yolunu göstermek, onları aydınlatmakla geçirmiştir. Onu alelâde bir ozan veya düşünür sanmak, ney veya diğer çalgı âletlerini çaldığını, raks edip döndüğünü zannetmek son derece yanlıştır. O, ney, dümbelek ve başka hiçbir çalgı çalmadı. Raks yâni dans etmedi. Bunlar sonradan ortaya çıkmış bid’ât (yâni uygun olmayan âdet)lerdir.
O, her şeyden önce olgun, âlim ve velî bir müslümandır. İslamiyet’e uymayan şeyleri yapması düşünülemez.
(…) Mevlâna müzesinde bulunan dört adet ney, bir kemençe, iki rebab, bir tambur, bir kudüm, bir keman, iki ud ve bir çeng’in nereden, ne zaman ve nasıl geldiği tarafımızdan tespit olunmuştur. İlk çalgı 1945 senesinde müzeye konulmuştur. Diğer çalgıların dokuz tanesi muhtelif kişiler tarafından hediye edilmiş, üç tanesi de müzeye vasiyet edilmiş olmaları sebebiyle alınmıştır. Bizde detaylı bir listesi bulunan bu çalgılar hakkında, müzedeki Envanter defterini inceleyenler de yeterli bilgiye sahip olabilirler. Bu çalgıların hiçbiri Hz. Mevlâna’ya ait değildir.”
(Bknz: Hz. Mevlâna’yı Yeterince Tanıyor muyuz?, Ramazan Ayvallı ile Mülâkat: Kenan Arvas, Türkiye Gazetesi, 18 Aralık 1990)
Hazret-i Mevlâna, Mesnevî’sinde, şöyle buyurur:
“Hem de acayip bir körsün ki keskin bakışlı ve uzakları görür olduğun hâlde, deveden ancak yükü görebiliyorsun.
İnsanlık hırsının icabı ayrı ayrı görür ve bilirsin. Fakat ayı gibi maksatsız raks edersin.
Ey haris insan! Öyle bir yerde raks et ki orada kendini, yâni nefsini ve onun arzularını kırarsın ve şehvet yarası üzerinden pamuğu çıkarırsın.
Merdan-ı İlâhî, yâni; ricâlullah, raksı, meydan başında ve kendi kanları içinde ederler.
Kendi ellerinden, yâni benliklerinden kurtulunca el çırparlar, kendi noksanlıklarından halâs bulunca raks ederler.
O gibi zevatın mutribleri, içerlerinden def çalarlar; hattâ denizler onların coşkunluğundan köpük saçarlar. ”
(Bknz: Mesnevî – 2, Mevlâna, Tahirü’l-Mevlevî, Yayına Hazırlayan: Selahaddin Tuna, Kırkambar Kitaplığı, İstanbul 2006, Sy. 30)
Aynı eserin sonunda, “Semâ’ Hakkında Hz. Pîr’in Beyânatı” başlıklı bölümde de şöyle buyuruluyor:
“Semâ’ın ne olduğunu biliyor musunuz?
– ALLAH’ın “Ben, sizin Rabbiniz değil miyim?” suâline, ruh zerrelerinin, “Evet Rabbimizsin” deyişlerinin sesini duymak, kendinden geçmek, Rabbine kavuşmaktır.
Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
-Dostun hâllerini görmek, lâhut perdelerinden Hakk’ın sırlarını bulmaktır.
-Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
Kendindeki varlıktan geçmek, mutlak yoklukta zevalsiz, devamlı varlık tadını tatmaktır.
-Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
Dostun aşk çırpıntıları önünde başını top yapıp, başsız ayaksız dosta koşmaktır.
Semâ’ın ne olduğunu biliyor umsun?
Nefs ile harbetmek, yarı kesilmiş kuş gibi toprak ve kan içinde çırpınmaktır.
Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
Yâkub’un derdini ve devâsını bilmek, Yusuf’a kavuşmak korkusunu Yusuf’un gömleğinden koklamaktır.
-Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
Mûsâ Peygamber’in asâsı gibi her solukta o Firavun ‘ın sihirlerini yutmak, yok etmektir.
-Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
-“Benim, Allah ile öyle bir vaktim vardır ki, o vakitte ne Allah’a yakın bir melek, ne de bir peygamber aramıza giremez” hadîs-i şerîfinde buyurulduğu gibi SEMÂ’ bir sırdır. İşte meleğin bile sığmadığı o yere vasıtasız varmaktır.
-Semâ’ın ne olduğunu biliyor musun?
– Semâ’, Şems-i Tebrîzi gibi gönül gözlerini açmak ve kudsî nurları görmektir.”
(Bknz: a.,g.,e., Sy. 629 – 630)
İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin İhyâu’ Ulûmid’d-dîn adlı eserinin ikinci cildinin “Semâ’ Ve Vecd’in Âdâbı” başlıklı bölümünün “Netîce”sinde şöyle deniliyor:
“Buraya kadar verdiğimiz îzâhâttan çıkarılan netîceye göre, semâ’ bâzan haram, bâzan mübâh, bâzan mekrûh ve bâzan da müstehâb olur. Dünya şehvetleri gâlib olanlar ve gençlerin çoğu için haramdır. Çünkü semâ’ ancak onların gönüllerini istilâ eden şehvetlerini galeyâna getirir.
Semâı mahlûk sûretine tenzîl etmeyerek, oyun ve eğlence yolu ile âdet hâline getirerek, zamânlarının çoğunu semâ’ ile geçirenler için de mekruhtur.
Yalnız güzel sesten zevk almak için dinleyenlere de mubahtır.
Allah sevgisi kendisine galebe çalıp iyi vasıflarını harekete geçirenler için de semâ’ müstehâbtır.
Yalnız Allah’a hamdeder, Muhammed ve Âline salât u selâm ederim.”
(İhyâ’u Ulûmi’d-dîn, İmâm-ı Gazâlî, Cilt-2,Tercüme eden: Ahmed Serdâroğlu, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1985, Sy. 751)
Son söz:
“Tasavvufçuların bir şeyi yapıp yapmaması, helal veyâ harâm olmasını göstermez. Onlara bakılmaz. Yaptıklarına da, bir şey demeyiz. Ma’zûr görürüz. Onların hâlini, Allahü teâlâ bilir ve bildiği gibi karşılar. Bir şeyin helal veya harâm olduğunu anlamak için, imâm-ı a’zam Ebû Hanifenin, imâm-ı Yûsüf Ensârînin ve imâm-ı Muhammed Şeybânînin sözlerine bakılır. Ebû Bekr-i Şiblî ve Ebül-Hüseyn Nûrî ve Cüneyd-i Bağdâdî “rahmetullahi aleyhim” gibi, tasavvuf büyüklerinin yapıp yapmadıklarına bakılmaz. Şerî’atden ve tarîkatden haberi olmayan, ham sofular, pîrimiz böyle yaptı diye, bahane ederek, hayhuy etmeği, tegannî ve dans etmeği, din ve ibâdet hâline sokmuşlar. Bunlarla sevap kazanıyoruz sanmışlar. Allahü teâlâ, En’âm ve A’râf sûrelerinde: “Ey sevgili Peygamberim! ‘sallallahü aleyhi ve sellem’ Dinlerini, ibâdetlerini, şarkı ile, mûsıkî ile, oyun ve eğlence hâline sokanlardan uzak ol! Onlar Cehenneme gideceklerdir) buyuruyor.”
(Bknz: Mektûbât Tercemesi, İmâm-ı Rabbânî, Tercüme eden: Hüseyn Hilmi Işık, İhlâs Vakfı Yayınları, İstanbul 1980, sy.429 – 430)

Müjde ver baharın güzelliğinden,
İçimiz dışımız gülecen olsun.
Güzel düşünelim, gülistan olsun
Bizim bu ellere hiç doyum olmaz.

Bırakalım dedikodu, gıybeti,
Aksi halde kaybederiz kıymeti.
Tarih, doğa, kültür ve de heybeti,
Bizim bu ellere hiç doyum olmaz.

Birileri derse şunun şuyu var,
Bizim oralarda billur suyu var.
İnan ki ardında bin bir kuyu var,
Bizim bu ellere hiç doyum olmaz.

Baş başa vererek edelim sohbet,
O zaman oluşur esas muhabbet.
Yaşadığı yer herkese cennet,
Bizim bu ellere hiç doyum olmaz.

Aynı vatan içinde düşmanlık neymiş,
Ecdat bu güzelliği iyi becermiş.
Aramızı açanlar kendini sevmiş,
Bizim bu ellere hiç doyum olmaz.
07/07/2008/